Оliy vа oʻrtа mахsus ta’lim vаzirligi tоshkеnt аrхitеkturа

Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati 
1.
 
Azimov X.A. Qurilishda mehnat xavfsizligi.1-qsim. T. fan. 1997. 
2.
 
Pchelinsev V.A. va b.r. Qurilishda mehnat muhofazasi.  M. 1991. (rus). 
3.
 
Azimov  X.A.  Mehnat  muhofazasi  fani  boʻyicha  laboratoriya  ishlar 
toʻplami.Toshkent TAQI,2007. 
 
 
                       
 
 
 
 

---

36 
 
 
GLOSARIY 
 
Hayot  faoliyati
deb  insonni  har  kungi  faoliyati,  dam  olishi,  yashash  tarziga 
aytiladi
.
        Insonlarni  texnosferadagi  faoliyatining  xavfsizligini  asoslarini 
oʻrganishga kirishishni  avvalo   tirik  mavjudotlarning oʻzaro va  atrof-muhit  bilan 
bir-biriga  munosabati  toʻgʻrisidagi    umumiy  bilimlarda    HFXni oʻrnini bilishdan 
boshlash kerak. 
HFXning  fan  sifatidagi  asosiy  maqsadi-  insonlarni  texnosferadagi  negativ 
antropogen va tabiiy ta`sirlardan himoyalash hamda hayot faoliyati uchun (qulay) 
komfort sharoitlar yaratishdan iborat. 
Yashash  siklida  inson  va  atrof-muhit  doimo  harakatdagi  «inson-yashash 
muhiti» tizimini hosil qiladi.   
Yashash  muhiti  deb  –
hozirgi  paytda  inson  faoliyatiga,  uning  sogʻligʻiga  va 
avlodiga  bevosita  yoki  bilvosita  ,shu  zahotiyoq  yoki  chetdan  ta`sir  koʻrsatuvchi 
shartlab  qoʻyilgan      fizik,  kimyoviy,  biologik,  sosial  faktorlar  yihindisi  boʻlgan  
oʻrab turgan muhitga aytiladi.   
Bu  tizimda  faoliyat  koʻrsatib,  inson  uzluksiz  eng  kamida  ikkita  masalani 
echadi: 
– ovqatga, havoga va suvga boʻlgan extiyojini qondiradi; 
– yashash muhitidagi hamda oʻziga oʻxshaganlar tomonidan salbiy ta`sirlarni 
yoʻqotadi va muhofaza qilishni yaratadi. 
Texnogen  avariyalar  va  falokatlar.
XX  asr  oʻrtalarigacha  insonlar  yirik 
miqyosdagi  avariya  va  falokatlarni  amalga  oshira  olmagan,  texnika  va  ishlab 
chiqarishni mukammallashuvi natijada ular tabiiy ofatlardan ham oʻtib ketdi.   
Hodisa deb–
insonlarga, tabiiy manbalarga negativ ta`siridan zarar keltiruvchi 
voqeaga aytiladi. 
 
Avariya  deb  – 
texnik  tizimdagi  insonlarni  vafotisiz  yuzaga  kelgan xodisaga 
aytiladi. Bunda texnik vositalarni qayta tiklashni imkoni boʻlmaydi yoki iqtisodiy 

---

37 
 
jihatdan  samarasizdir. 
Falokat  deb  –
    texnik  tizimlardagi  insonlarni  vaofti  yoki 
yoʻqolishi bilan kuzatiladigan hodisaga aytiladi. 
Tabiiy ofat deb
–biosferani vayronlovchi, er yuzidagi odamlarning oʻlimi yoki 
salomatligini yoʻqotishga olib keluvchi favqulotdagi hodisaga aytiladi. 
 Inson  oʻz  faoliyati  bilan  tabiatga  bevosita  ta`sirida  er  yuzining  bir  necha 
regionlarida  biosferaning  buzilishi  natijasida  yangi  yashash  muhiti  –  texnosfera 
yaratildi.  
Biosfera–
Er  yuzidagi  hayotni  tarqalish  maydoni  boʻlib,  oʻz  ichiga  texnogen 
ta`sirga  yoliqmagan  atmosferaning  quyi  qatlamini,  gidrosferani  va  erning  yuqori  
qatlamini oladi.   
Texnosfera–
insonlarning  oʻzini  moddiy  va  ijtimoiy-iqtisodiy    extiyojlarini 
qonish  maqsadida  bevosita  yoki  bilvosita  texnik  vositalar  yordamida  oʻzgangan  
biosfera regionidir.   
Ishlab chiqarish muhiti
 – inson ish faoliyatini olib boradigan boʻshliqdir.   
Texnosfera sharoitidanegativ ta`sirlar texnosfera elementlari va insonlarning 
xatti-harakati  asosida    boʻladi.      Xar  bir  oqimni  oʻzgarishiga  yarasha  «inson-
yashash  muhiti»  tizimini  qulay  holatdan  oʻta  xavfli  holatgacha  oʻzgartirish 
mumkin. 
 
Xavf  deb  – 
tirik  va  tirik  boʻlmagan  materiyaning  shu  materiyaning  oʻziga, 
ya`ni  odamlarga,  tabiatga,  moddiy  boyliklarga    ziyon  keltiruvchi    salbiy 
xususiyatiga aytiladi. Xavf HFXning markaziy tushunchasi hisoblanadi. Xavflarni 
tabiiy  va  antropogen  kelib  chiquvchilarga  ajratish  mumkin.  Tabiiy  xavflar 
xaroratni  oʻzgarishi,  tabiiy  ofatlar  natijasida  yuzaga  kelsa,  antropogen    xavflar 
inson  faoliyati  natijasida  hosil  boʻladigan  chiqindilar,  mexanik,  issiqlik,  
elektromagnit  energiyasining  chiqindilarini  atsmosferaga,  suv  xavzalariga 
tushishidan xosil boʻladi.  
Havfli ishlab chiqarish omillari (HIO) 
– bu shunday ishlab chiqarish omillari 
hisoblanadiki,  bunda  ma’lum  bir  sharoitlarda  ushbu  omillar  ta`sirida  ishchilarga 
jarohat etkazilishi yoki ularning sogʻligining keskin tarzda buzilishiga olib kelishi 

---

38 
 
mumkin.  
Jarohat
  –  bu  odam  organizmi  toʻqimalarining  buzilishi  va  uning  tashqi 
ta`sirlar  natijasida  funksiyasining  izdan  chiqishi  hisoblanadi.  Jarohat  ishlab 
chiqarish jarayonida yuz bergan baxtsiz xodisa natijasida yuz berib, bunda havfli 
ishlab chiqarish omillarining ishchilarning oʻz mehnat burchini bajarishi yoki ish 
rahbarining topshirigʻini bajarishi davomida amalga oshishi mumkin. 
Zararli  ishlab  chiqarish  omillari
  (
ZIO
)  –  ma’lum  bir  sharoitlarda 
ishchilarning  mehnat  qobiliyati  susayishi  yoki  sogʻligi  yomonlashishiga  olib 
keluvchi  ishlab  chiqarish  omillari  hisoblanadi.  Zararli  ishlab  chiqarish  omillari 
ta`sirida yuzaga keluvchi kasalliklar – 
kasbiy kasalliklar
 deb ataladi.  
Havfli ishlab chiqarish omillariga masalan, quyidagilarni kiritish mumkin: 

 
ma’lum bir aniq kuchlanishga ega boʻlgan elektr toki; 

 
qoyasimon chiqib turuvchi jismlar; 

 
ishchilarning  balandlikdan  qulab  tushishlari  yoki  biror  predmet  va  uning 
qismlarining tushib ketishi; 

 
atmosfera bosimidan yuqori boʻlgan bosim ostida ishlovchi qurilmalar; 
  Zararli  ishlab  chiqarish  omillariga  esa  quyidagilarni  misol  qilib  keltirish 
mumkin: 

 
noqulay meteorologik (ob-havo) sharoitlari; 

 
havo muhitining changlar va gazlarga egaligi; 

 
shovqin, infra- va ul`tratovushlar, tebranishlar; 

 
elektromagnit  maydon,  lazer  va  ionlashtiruvchi  nurlanishlar  va 
boshqalarning mavjudligi kabilar. 
Barcha  havfli  va  zararli  ishlab  chiqarish  omillari  GOST  12.0.003-74  ga 
muvofiq tarzda fizik, kimyoviy, biologik va ruhiy-fiziologik turlarga boʻlinadi. 
Fizik  omillar
ga  elektr  toki,  harakatlanuvchi  mashinalarning,  qurilmalar  va 
ularning qismlarining kinetik quvvati, idishlardagi bugʻ yoki gazlar, chidash qiyin 
boʻlgan darajadagi shovqinlar, tebranishlar, infra- va ul`tratovushlar, yoritishning 

---

39 
 
etarli  emasligi,  elektromagnit  maydon,  ionlashtiruvchi  nurlanishlar  va  boshqalir 
kiritiladi. 
Kimyoviy  omillar
  –  odam  organizmiga  turli  xil  holatlarda  zararli  boʻlgan 
moddalardan tashkil topgan. 
Biologik omillar
 – bu turli xil mikroorganizmlar va shuningdek, oʻsimliklar 
va hayvonlarning odam organizmiga ta`siri hisoblanadi. 
Ruhiy-fiziologik  omillar
ga  jismoniy  va  ruhiy  zoʻriqishlar,  aqliy  zoʻriqishlar, 
mehnatning bir xilligi kabilar kiritiladi. 
        Jismoniy  mehnat  birinchi  navbatda  tayanch-harakatlanuvchi,  asabiy-
muskul,  yurakka  kuchaytirilgan  ogʻirlik  berish,  uning  ishlashi  uchun  zaruriy 
tizimlar  harakatini  ta`minlaydigan  muhim  quvvat  sarflari  bilan  bogʻliq  ishlab 
chiqarish  faoliyati  bilan  tavsiflanadi.  Bunda  diqqat,  xotira  kabi  oliy  ruxiy 
funksiyalar  va  umuman  intellektual    hamda  emosional  sohalar  unchalik 
zoʻriqmaydi. JM dinamik va statik boʻlishi mumkin.  
        Mehnatning jismoniy ogʻirligi deb,
odamdan mehnat qilayotganda asosan 
muskullarining  zoʻriqishini  hamda  kerekli  energiyani  talab  qiluvchi  yuklamaga 
aytiladi. Ular statik va dinamik ishlarga boʻlinadi.  
      Statik ishda mehnat  qurollari va predmetlari bir erda qoʻzgʻalmas holatda 
boʻlib, ishchi ham bir xil ishchi holatda mehnat qiladi.  
        Dinamik ish muskullar qisqarishi bilan kechadigan jarayon boʻlib, bunda 
inson mehnat qilish jarayonida oʻzi harakatlanishi va ma’lum miqdordagi yuklarni 
tashishi  bilan  amlga  oshadi,  energiya  sarfi  muskullarni  kuchaygan  xolda  ushlab 
turishga  hamda  mexanik  effekt  uchun  sarflanadi.  Qoʻlda  koʻtaradigan  yukning 
maksimal ogʻirligi ayollar uchun 10kg dan, erkaklar uchun 30 kg dan oshiq ishlar 
ogʻir ish hisoblanadi. 
        Ish  miqdorini  fizikaviy  ogʻir-engilligini    quyidagi  tenglama  bilan 
tafsiflash mumkin:      A= (V*H) : {(V*L/ 9) : (V*H
1
 / 2) * K}   
bu  erda    A-  ish  miqdori,  kg/m;  L-  yukning  ufqiy  yoʻnalishda  koʻtarish 
masofasi,  m;:  N-  yukni  koʻtarish  balandligi,  m;  H
1 
–  yukni  pastga  tushirish 

---

40 
 
masofasi, m; V- koʻtariladigan yuk massasi, kg; K- yuk koʻtarish koeffisienti = 6. 
1
Xatar
 – odamning ma’lum bir faoliyatida shakllanuvchi havfli hodisalarning 
miqdoriy tavsifini ifodalaydi. 
Hayot faoliyati - 
insonni har kungi faoliyati, dam olishi, yashash tarzi 
Yashash  muhiti    –
hozirgi  paytda  inson  faoliyatiga,  uning  sogʻligʻiga  va 
avlodiga  bevosita  yoki  bilvosita  ,shu  zahotiyoq  yoki  chetdan  ta’sir  koʻrsatuvchi 
shartlab  qoʻyilgan      fizik,  kimyoviy,  biologik,  sosial  faktorlar  yihindisi  boʻlgan  
oʻrab turgan muhiti 
             Hodisa  –
insonlarga,  tabiiy  manbalarga  negativ  ta’siridan  zarar 
keltiruvchi voqeai. 
 
Avariya  – 
texnik tizimdagi insonlarni vafotisiz yuzaga kelgan xodisa  
Falokat  –
    texnik  tizimlardagi  insonlarni  vaofti  yoki  yoʻqolishi  bilan 
kuzatiladigan hodisa. 
Tabiiy  ofat
–biosferani  vayronlovchi,  yer  yuzidagi  odamlarning  oʻlimi  yoki 
salomatligini yoʻqotishga olib keluvchi favqulotdagi hodisa. 
Biosfera–
Yer yuzidagi hayotni tarqalish maydoni boʻlib, oʻz ichiga texnogen 
ta’sirga yoliqmagan atmosferaning quyi qatlamini, gidrosferani va yerning yuqori  
qatlamini oladi.   
Texnosfera–
insonlarning  oʻzini  moddiy  va  ijtimoiy-iqtisodiy    extiyojlarini 
qon2 sh maqsadida bevosita yoki bilvosita texnik vositalar yordamida  oʻzgangan  
BIOSfera regioni.                       
Ishlab chiqarish muhiti
 – inson ish faoliyatini olib boradigan boʻshliq.   
Xavf  
– 
tirik va tirik boʻlmagan materiyaning shu materiyaning oʻziga, ya’ni odamlarga, 
tabiatga, moddiy boyliklarga  ziyon keltiruvchi  salbiy xususiyati 
 Havfli ishlab chiqarish omillari (HIO) 
–  shunday ishlab chiqarish omillari 
hisoblanadiki,  bunda  ma’lum  bir  sharoitlarda  ushbu  omillar  ta’sirida  ishchilarga 
jarohat yetkazilishi yoki ularning sogʻligining keskin tarzda buzilishiga olib kelishi 
mumkin.  
 Jarohat
 –  odam organizmi toʻqimalarining buzilishi va uning tashqi ta’sirlar 

---

41 
 
natijasida funksiyasining izdan chiqishi.  
 Zararli  ishlab  chiqarish  omillari
  (
ZIO
)  –  ma’lum  bir  sharoitlarda 
ishchilarning mehnat qobiliyati.  
Issiqlik oʻtkazuvchanlik
 – bevosita bir biriga tegib turuvchi qismlar boʻylab, 
issiqlikning  tartibsiz  koʻrinishdagi  mikro  zarrachalarning  (atomlar,  molekulalar 
yoki elektronlar) harkatlanishi (issiqlik) tarzida uzatilishi.  
 Konveksiya
–  makroskopik  hajmdagi  gazlar  yoki  suyuqliklarning 
harakatlanshi yoki aralashishlari natijasida issiqlikning tarqalishi.  
Issiqlik  nurlanishi
  –    turli  xil  toʻlqin  uzunliklariga  ega  boʻlgan,  atom  va 
molekulalarning issiqlik harakatlanishlari natijasida yuzaga keluvchi elektromagnit 
tebranishlar tarzida tarqalishi.  
Ruxsat  etilgan  sharoitlar
  –  ishlab  chiqarish  inshootlarida  mavjud  boʻlgan 
shunday  mikro  iqlim  koʻrsatkichlarini  ifodalaydiki,  bunda  ushbu  sharoitlarning 
odam organizmiga uzoq vaqt davomida tizimli tarzda ta’sirida organizmda keskin 
tarzdagi  meyoriy  funksional  oʻzgarishlarni  keltirib  chiqarmaydigan,  organizmda 
zoʻriqishli  termoregulyasiya  mexanizmlarini  talab  qilmaydigan,  ya’ni  odam 
organizmning fiziologik imkoniyatlari darajasidan chiqib ketmaydigan ta’sirlardir. 
Yaqqol  issiqlik
  –  bu  ishlab  chiqarish  inshooti  mikro  iqlimiga  ushbu  joyda 
mavjud boʻlgan qurilmalar,  isitish  asboblari, quyosh nurlari  issiqligi, odamlar va 
byuoshqa  ushbu  inshoot  havosiga  qizdiruvchi  ta’sir  koʻrsatuvchi  issiqlik 
manbalaridan chiquvchi issiqlik miqdorlari. 
Shamollatish  - 
xonadan  ifloslangan  havoni  chiqarib,  oʻrniga  toza  havoni 
kiritishni ta’minlovchi va boshqaruvchi havo almashinuvi.  
             Tabiiy shamollatish
 -  havo massasining harakati xona tashqarisidagi 
bosim bilan ichidagi bosim ayirmasi natijasida yuzaga keladigan tizim.  
            Zararli modda -   zamonaviy usullar bilan aniqlanadigan inson bilan 
kontaktda  jarohatlanishlar, kasalliklar yoki sogʻligʻidan chetga chiqishlar, umriga 
va kelgusi  avlodiga ta’sir etuvchi modda. 
Ishchi  zona  havosidagi  zararli  moddalarning  YQOD
-  zamonaviy  izlanish 

---

42 
 
usullari  orqali  aniqlanishi  mumkin  boʻlgan,    8  s  ish  vaqtida,  41  soatlik  ish 
xaftasida,  butun  ish  jarayonida  butun  hayoti  mobaynida  inson  sogʻligʻiga,  uning 
avlodiga zarar keltirmaydigan yoki kasallantirmaydigan miqdori.    
Toksik  xususiyat
  –  zaxarlilik,  bir  qator  kimyoviy  va  biologik  faol 
moddalarning tirik organizmlarga nisbatan zararli ta’sirga egaligini ifodalaydi. 
Sensibilizasiya
  –  odam  organizmi  toʻqima  va  hujayralarining  sezuvchanlik 
xususiyatining ortib ketishi. 
 Allergiya
  –  odatdan  tashqari,  meyoriy  boʻlmagan  holatdagi  organizmning 
javob reaksiyasidan iborat boʻladi, masalan qizargan shishlarning paydo boʻlishi. 
 Ishlab  chiqarish  yoritilishi
  –  odamning  mehnat  faoliyatida  ishlash 
sharoitining ajralmas qismi. 
Tabiiy  yoritilganlik  – 
ishlab  chiqarish  inshootining  ishlash  sohasining 
bevosita yoki aks etuvchi.  
Sun’iy  yoritilganlik  – 
ishlab  chiqarish  inshootlarining  elektr  chiroqlari  va 
projektorlar  yordamida  yoritilishi  holatdagi  quyoshdan  tushuvchi  yorugʻlik 
ta’sirida yoritilishi. 
Vibratsiya  -
  oʻzgaruvchan  fizik  maydon  ta’sirida  boʻlgan  jismlarda    yoki 
qattiq jismlarda yuzaga keladigan kichik mexanik tebranishlar. 
 Shovqin
 - odam uchun yoqimsiz xar 
q
anday turli xil chastota va jadallikdagi  
tovushlar.  
    Ionlashtiruvchi nurlanishlar
 - ular muhit bilan ta’sirida turli xil belgiga ega 
boʻlgan (manfiy va musbat) elektr zaryadlari (ionlar) xosil boʻladi. 
 Havfli soha
 – bu ishchilarga havfli yoki zararli ishlab chiqarish omillarining 
(ushbu holatda ionlashtiruvchi nurlanish) ta’sir qilish ehtimolligi boʻlgan soha.  
Termoelektron  emissiya
  –  issiqlik  harkatlanishi  ta’sirida  (qizdirilganda) 
metalldan elektronlarning chiqishi.  
Dielektrik  xususiyatga  ega  moddalar
  –  deyarli  elektr  tokini  oʻtkazmaydi, 
yarim oʻtkazgichlar esa – katta sinfni tashkil qiluvchi moddalar boʻlib, qarshiligi 
katta  oraliqlarda  oʻzgaishga  ega  boʻladi  hamda  harorat  organ  holatda  katta 

---

43 
 
miqdorda qarshiligi qiymati pasayishi kuzatiladi. 
Himoyalovchi yerga ulash
 - kuchlanish ostida qolishi mumkin boʻlgan metalli 
tok yurmaydigan qismlarini oldindan yerga ulab qoʻyish. 
 Himoyalovchi  oʻchirish  -  tez  harakat  etuvchi  himoya  vosita,  inson  hayoti    
uchun  xavfli  kuchlanish  hosil  boʻlishi  bilan,  elektr  uskunani  avtomatik  holatida 
oʻchirishni ta’minlaydi. 
 Chaqmoqdan  himoya  –
  ishlab  chiqarish  miqyosida  foydalaniladigan 
inshootlarni  va  aholi  yashash  binolarini  ularga  chaqmoq  tushishida  halokat  yuz 
berishi, yongʻin yuz berishi kabi salbiy holatlarning oldini olish tizimlari.  
 Chaqmoq
–  juda  oʻlkan  oʻlchamdagi  havo  hajmi  boʻylab  yuzaga  keluvchi 
oʻzimga xos turdagi elektr toki hisoblanib, bunda chaqmoqning xosil qilish manbai 
– chaqmoq xosil qiluvchi bulutlarda toʻplangan atmosfera zaryadi hisoblanadi. 
Zich  yopilganlik
  -  suyuqlik  va  gazlarning  har  xil  qurilmalar  va  idishlar, 
truboprovodlar ulangan qismlari orqali sizib chiqmasligini ta’minalash  
 Xavfli  zona
  -mashina  va  mexanizmlarning  inson  xayotiga  va  sogʻligʻiga 
xavftugdiradigan holatlarni vijudga keltiradigan joylari  
Yonish 
-  yonuvchi  moddalardagi  murakkab  oksidlanish  jarayonida  bir 
moddadan  ikkinchi  moddaga  aylanishi  katta  mikdorda  issiklik  va  nurlanish 
ajralishi bilan kechadigan hodisa.  
 
 

---

44