Оliy vа oʻrtа mахsus ta’lim vаzirligi tоshkеnt аrхitеkturа

HAVODAGI ZAXARLI MODDALARNI OʻLCHASH VA NAZORAT 
QILISH 
 
Qurilish  sanoatining  xar  bir  korxonasnda  havoni  va  atrof  muhitni 
ifloslantiruvchi  manbalar  nazorat  ostiga  olinishi  va  ulardagi  ifloslanish  darajasi 
doimiy ravishda oʻlchanib turilishi lozim. Bu ishni korxona koshidagi sanitariya-
ekologiya tajriba xizmati va shahar yoki tuman sanitariya epsdemalogiya xizmati 
xodimlari  amalga  oshiradi.  Keyingi  xizmat  xodimlari  havo  muhitini  qaerda  va 
qanday tartibda nazorat qilinishini aniqlab beradi. 
Havo  muhitini  nazorat  qilish  uch  usul  bilan  amalga  oshiriladi,  ya’ni 
laboratoriya, shitob (tezkor) va avtomatik usullardnr (2-rasm). 
Bulardan  shitob,  ya’ni  tezkor  usuli  universal  gaz  aniqlagich  UG-2  asbobn 
yordamida  ish  joyida  juda  tez,  atigi  bir  necha  daqiqada  zararli  gaz  miqdorini 
aniqlash mumkin. Bunda indikator naychasidan zaxarli havo aralashmasi - rezina 
silfoni yordamida soʻrib oʻtkazilganidan keyin, undagi poroshokni rangi oʻzgargan 
qismiga qarab tezda bir metr kub havoning tarkibida qancha milligramm zaharli u 
yoki  bu  gaz  borligini  aniqlab  olish  mumkin.  Ammo  bu  usul  sanitariya  talablari 
darajasidagi  aiiqlikka  ega  emas,  shunchakn  taqribiy  tasavvur  kiymatlarini  beradi 
xolos. 
 
2-rasm. Havoning tarkibidagi zaxarli gazlarni miqdorini aniqlash asboblari. 

---

31 
 
 
Eng  aniq  usullardan  biri  laboratoriya  usulidir.  Bunda  oʻlchanishi 
moʻljallanayotgan havo muhitidan namuna olinib, soʻngra laboratoriyada namuna 
tarkibi  aniqlanadi  va  taxlil  qilinadi.  By  maqsadda  822-moddali  universal 
elektraspiratori qoʻllanilishi mumkin. Bu esa tajribada kerakli aniqlikni beraolishi 
bilan birga oʻlchashni bajarayotgan xodimlardan oʻlchash uchun ancha koʻp vaqtni 
va yuqori malaka egasi boʻlishlarini talab qiladi (rasm. 3,aspirator M-822 modeli); 
Oxirgi  vaqtlarda  havo  tarkibini  aniqlashda  gaz  -  xromatograflari 
qoʻllanilaboshlandi.  Gaz  -  xromatograf  usulining  afzalligi  shundaki,  uning 
imkoniyati katta, ya’ni havo tarkibidagi hamma kimyoviy aralashmalarni aloxida - 
aloxida  xolda  detektirlab  ularni  miqdorlarini  aniqlab  berish  imkoniyatiga  egadir. 
Bundan  tashqari  juda  tez,  bir  necha  daqiqa  ichida  aniqlash  imkonini  beradi.  Bu 
usulni avtomatik tarzda bajarish mumkin. 
Xromatograf  uskunasida  havoning  tarkibini  aniqlashning  moxiyati  shundan 
iboratki, havo aralashmasi kerakli hajmda ajratib olinadi va shu asbobning ichida 
yuqori xarorat yordamida kuydirilib xromatogrammalar olinadi va shundan keyin 
ular taxlil qilinadi. Havo tarkibidagi changni ikki usul yordamida, ya’ni sanoq va 
tarozi usullari bilan aniqlash mumkin. Birinchi usul hayotda oʻzini keng tadbigʻini 

---

32 
 
topaolmadi, chunki I litr hajmdagi havoning tarkibida qancha dona chang borligini 
mikroskop  ostida  sanash  yoʻli  bilan  aniqlaydi,  xolos,  uning  vazni  va  hajm 
koʻrsatkichlarini  aniqlab  berolmaydi.  Buning  uchun  konimetr,  ultramikroskop 
VDK  va  boshqa  asboblar  yordamida  changli  havo  soʻrib  olinadi  va  undagi 
changlarni maxsus nam oyna yuziga bosim ostida koʻndiriladi. 
Soʻngra oynadagi changni mikroskop ostida sanab aniqlanadi. Bu koʻrsatkich 
sanitariya  talablarini  bajarish  va  nazorat  qilish  imkonini  beraolmaydn.  SHu 
boisdan  joylardagi  chang  mikdorini  asosan  tarozi  usulidan  foydalanib  aniqlash 
keng  tarqaldi.  Chunki  bu usul  changni  REM  birligi boʻlmish mg/m
3
  da  aniqlash 
imkonini  beradn.  Buning  uchun  yuqorida  aytilgan  universal  elektraspirator 
yordamida AFA markali filtrga ma’lum vaqt (1- 3 minut) ichida havodagi chang 
tutib qolinadi va tarozi yordamida vaqt birligida yoki 1 yil davomida ish joyidagi 
havoning tarkibida qancha chang borligini mg/m
3
 (mg/sek. yoki t/yil) da aniqlash 
imkonini beradi.