Оliy vа o‘rtа mахsus tа’lim vаzirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

O‘rgatish va takomillashtirish jarayoni
Yangitdan boshlovchi sport ustasi bo‘lguncha sport texnikasini o‘rganish 
jarayoni uzluksiz davom etadi. Odatda, bu jarayon shartli suratda o‘rganish va 
takomillashtirishga bo‘- linadi. Bunday bo‘linish sportchining oldiga qo‘yilgan 
vazifani detallashtirishga imkon beradi. O‘rgatish vaqtida shug‘ullanuvchilar 
asosan to‘g‘ri bo‘lishiga erishadilar. Takomillashtirish jarayonida texnika 
detallarini yaxshilash, ayrim harakatlarni takomillashtirish, jismoniy va irodaviy 
fazilatlarni yanada rivojlantirish va hokazolar hisobiga texnik mahorat o‘sadi. 
Sport texnikasini o‘rganib olish muddati ko‘proq shug‘ullanuvchining qobiliyati va 
tayyorlik darajasiga, uning funksional imkoniyatlarining darajasiga, harakat 
tajribasiga va o‘rganilayotgan sport texnikasining murakkabligiga bog‘liqdir. 
Jismoniy jihatdan yetarli darajada tayyor sportchilar yengil atletikaning biror turi 
texnikasini o‘rta hisobga ikki yilda to‘g‘ri bilib oladilar. Takomillashtirish jarayoni 
qancha davom etishini belgilab bo‘lmaydi, chunki sportchilar tanlangan yengil 
atletika turining texnikasini, mashq qilinadigan hamma yillar davomida 
takomillashtira boradilar. Ayrim sport ustalarining texnikalarida uchraydigan 
kamchiliklar ko‘proq oldingi o‘rgatish vaqtida yo‘l qo‘yilgan xatolar natijasi 
bo‘ladi. Endi boshlayotganlar bilan birinchi mashg‘ulotlar, aslida faqat sport 
texnikasini 
o‘rgatishga 
qaratilgan. 
O‘rganilayotgan 
texnika 
malakaga 
aylanmaguncha, 
o‘rgatishga 
dars 
vaqtida 
ko‘proq 
o‘rin 
beriladi. 
Shug‘ullanuvchilar mashqlar texnikasini bo‘sh vaqtlarida mustaqil o‘rganishlari 
ham mumkin. O‘rganuvchi mustaqil mashg‘ulotlarida o‘qituvchining topshirig‘iga 
binoan darsda bajarganlarini takrorlashi mumkin. Ba’zan o‘qituvchi uyga maxsus 
vazifa beradi – texnikaning ayrim detali ijrosini yaxshilash, o‘zlashtirilgan 
harakatni mustahkamlash. Bularni ertalabki badantarbiyada ham qilish mumkin. 
Sport texnikasini o‘rgatish jarayonida har xil vazifalarni (ketma-ket va 
parallel) hal etishga to‘g‘ri keladi. Masalan, o‘rganilayotgan harakatni bajara 
oladigan bo‘lgandan keyin, uni mustahkamlash kerak, undan keyin boshqa harakat 
o‘zlashtirilib, keyin ular bir-biri bilan yoki yaxlit harakat bilan bog‘lanadi va 
hokazo. Ba’zan o‘rgatishdagi bir vazifadan ikkinchisiga o‘tish uchun, ayrim 
jismoniy va irodaviy fazilatlarni tarbiyalash zarur bo‘ladi. Masalan, yangi g‘ov 
oshar dadilligi yetishmagani uchun, g‘ov ustidan o‘tishda uchish fazosining 
trayektoriyasi past bo‘lishidan cho‘chiydigan bo‘lsa, shunday qilishga to‘g‘ri 
keladi. Ko‘pincha texnikani yaxshiroq egallashga kuch, tezkorlik, chidamlilik, 
bo‘g‘inlardagi harakatchanlik yetarli rivojlanmaganligi to‘sqinlik qiladi. Natijada 
ma’lum narsani bilib olish va uni mustahkamlash vazifasi yetishmaydigan 
fazilatlarni rivojlantirish vazifasiga almashtirilishi mumkin. Shu bilan birga bu 
vazifalarni parallel hal etish ham mumkin. Masalan, dars boshida texnikani 
o‘rgatib, keyin esa kerak fazilatlarni rivojlantirish mumkin. Boshqaboshqa 
darslarda ham shunday qilsa bo‘laveradi. Masalan, birinchi mashg‘ulotni 
o‘rgatishga, ikkinchisini – fazilatlarni rivojlantirishga bag‘ishlash mumkin. 
Imkoniyat boricha o‘rganilayotgan mashqni yoki uning elementini bajarish yo‘li 

---

139 
bilan o‘rgatish va fazilatlarni rivojlantirish bir vaqtda o‘tishi kerak. Masalan, sprint 
texnikasini o‘zlashtirish, odatda, kuchni, tezkorlikni va maxsus chidamlilikni 
rivojlantirish bilan birga bo‘ladi. Yangi boshlovchilar bilan birinchi 
mashg‘ulotlarning bosh vazifasi – oddiy va to‘g‘ri texnikani o‘rgatishdir. 
Keyinchalik uni qayta o‘rganmasdan, faqat harakat yo‘nalishini aniqlab ularni 
tezlashtirib, ijro doirasini oshirib, yangi elementlar qo‘shib yaxshilay borish 
mumkin. Yangi boshlayotganlar o‘zlariga yoqqan yengil atletika turi bilan 
shug‘ullana boshlaganlari ma’qul. Ularda birinchi mashg‘ulotdan boshlaboq sport 
mashqlariga qiziqishni hosil qilish – keyinchalik sport mashqlari jarayonining 
muvaffaqiyatli o‘tishi garovidir. Lekin endi boshlovchi yengilatletikachilarning har 
darsiga sportcha yurish va sekin yugurish (chigal yozishda), qisqa masofaga 
yugurish yoki g‘ovlar osha yugurish kiritiladi. Keyin bularga uloqtirishning bir 
turi, so‘ng sakrashning bir turi qo‘shiladi va oxirida sekin sur’atda yugurish bilan 
yakunlanadi. Shunday qilib, shug‘ullanuvchilar bir darsda bir necha yengil atletika 
turining texnikasini bila boradilar. Asta-sekin, darsdan-darsga o‘tgan sari ular 
yengil atletika asosiy turlarining hammasidagi elementar texnikani o‘zlashtira 
boradilar. Bu har tomonlama jismoniy rivoj topishga yordam beradi, harakatlarni 
boshqara olish qobiliyatini oshiradi va sport ixtisosini to‘g‘ri tanlash uchun imkon 
beradi. Yengil atletikaning asosiy turlari elementar texnikasini o‘rgatishdagi 
ketma-ketlik Yurish Yugurish Sakrash Uloqtirish 1. Sportcha yurish 1. Uzoq 
masofalarga yugurish 2. O‘rta masofalarga yugurish 3. Qisqa masofalarga yugurish 
4. Qisqa masofalarga estafetali yugurish 5. G‘ovlar osha yugurish 6. 3000 m ga 
to‘- siqlar osha yugurish 1. Yugurib kelib uzunlikka sakrash 2. Yugurib kelib 
balandlikka sakrash 3. Yugurib kelib uch hatlab sakrash 4. Langarcho‘p bilan 
sakrash 1. Yadro itqitish 2. Lappak uloqtirish 3. Granat uloqtirish 4. Nayza 
uloqtirish 5. Bosqon uloqtirish
Bu avvalo yangi boshlayotgan yengil atletikachilarning boshqa jismoniy 
mashqlar bilan shug‘ullanish mashg‘ulotlarida yaxshi tayyorgarlik ko‘rganlariga 
taalluqlidir. Elementar texnikani egallash, har bir yengil atletika turiga xos bo‘lgan 
o‘rgatish metodi asosida amalga oshiriladi (bu metodlar yengil atletikaning alohida 
turlariga bag‘ishlangan boblarda berilgan). O‘quvchilar o‘rganishga yanada ongli 
va faol munosabatda bo‘lishlari uchun, avvalo ularni o‘rgatilayotgan yengil atletika 
turi bilan tanishtirish sportchining organizmiga mashg‘ulotlar qanday ta’sir 
ko‘rsatishini, mazkur mashqdagi rekordlar va razryad normalarini gapirib berish 
tavsiya qilinadi. Birinchi mashq bilan (keyingilari bilan ham) tanishtirish uchun 
uni ko‘rsatish, u haqda gapirib berish va bevosita yordam ko‘rsatish bilan bo‘lishi 
mumkin. Murakkab bo‘lmagan harakatlarni o‘rgatish, odatda, ko‘rsatish bilan 
boshlanadi. Masalan, o‘qituvchi bunday deydi: «...Yugurib kelib balandlikka 
sakrash texnikasining «oshib o‘tish» usulini o‘zlashtirishni quyidagi mashqdan 
boshlaymiz... qaranglar...» Keyin u oddiy sakrashni ko‘rsatadi. Shundan keyin 
aytadi: «E’tibor qiling, tepsinish planka yaqinidagi oyoq bilan bajariladi. Demak, 
kim chap oyog‘i bilan tepsinadigan bo‘lsa, chap tomondan yugurib keladi va 
aksincha. Qani, hammanglar o‘zlaringga kerakli tomonga o‘tinglar. Endi qarab 
turinglar, chap tomondan sakraydiganlar uchun yana bir marta ko‘rsataman». 
Shundan keyin o‘qituvchi o‘ng tomondan sakrovchilar uchun ham xuddi shu 

---

140 
mashqni ko‘rsatadi. Shug‘ullanuvchilar o‘rgatilayotgan mashq bilan tanishgandan 
keyin, uni xotin-qizida takrorlab chiqishi, undan keyin amalda bajarishi kerak. 
Elementar texnikani yaxshi o‘rganib olish uchun, o‘rgatilayotgan mashqni yetarli 
darajada ko‘p marta takrorlash kerak. O‘rganishning boshlang‘ich davrida 
takrorlash soni oz, urinishlar o‘rtasidagi dam olish vaqti esa ko‘p bo‘ladi. 
Mashqlarni takrorlash sonini aniqlashda, mashqlardan qanchalik kuch kelishini va 
har qaysi mashg‘ulotda yengilatletikachilar bir emas, bir necha mashq 
o‘rganishlarini hisobga olish kerak. Shuning uchun yangi boshlayotganlar, 
masalan, past start olib olg‘a intilishni 6– 8 marta, yadroni turtishni 12–15 marta 
balandlikka sakrashni 12–15 marta bajarishlari mumkin. Unchalik kuch 
kelmaydigan oddiy harakat yoki faoliyatni ko‘proq takrorlash ham mumkin. Bu, 
masalan, langarcho‘p bilan sakrash texnikasi elementlarini – langarcho‘pni tirab 
olish, langarcho‘pga ko‘tarilish kabilarni o‘zlashtirishda zarur bo‘ladi. Avtomat 
tarzda ijro etishga erishmoq kerak bo‘lganda, texnika detallarini ko‘proq 
takrorlashning ayniqsa muhim ahamiyati bor. Biroq, charchab qolib, harakatlarni 
bajarish qiyinlashib qolgan paytlarda mashqlarni takrorlamagan ma’qul. 
Mashqlarni mashg‘ulotlarga taqsimlashda, quyidagi qoidalarga rioya qilish kerak. 
Murakkab bo‘lmagan, u qadar kuch kelmaydigan mashqlarni har kuni o‘rgatish 
mumkin. Bu texnikaning elementlarini, masalan, nayzani uloqtirish oldidan orqaga 
mumkin qadar ko‘proq uzatishni o‘zlashtirayotganda ayniqsa zarur. Ayrim 
elementlarni mustahkamlash va avtomatlashtirishga erishish uchun ham tez-tez 
takrorlash kerak. Jismoniy va nerv kuchi ko‘p talab qilinmasa, ancha murakkab 
bo‘lgan harakatlarni egallashda ham har kuni o‘rganish yaxshi natijalarni beradi. 
Anchagina ko‘p kuch talab qiladigan mashqlarni boshlang‘ich paytlarda haftada 
faqat uch mashg‘ulotga kiritish kerak. Elementar mahorat hosil qilishga, odatda, 5–
8 mashg‘ulot kerak bo‘ladi. Lekin tez hosil bo‘lgan mahorat juda mustahkam 
emas. Odatda, yangi boshlayotganlarni o‘rgatishdagi bir haftalik tanaffus ularning 
o‘zlashtirilgan texnikasiga ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun o‘rganishning 
boshlang‘ich davrida mashg‘ulotlarda tanaffus bo‘lib qolishiga yo‘l qo‘ymaslik 
kerak. Elementar texnikani bajara olishni yanada takomillashtirish zamini sifatida 
mustahkamlash kerak. Buning uchun o‘zlashtirilgan oddiy texnikani bir necha 
mashg‘ulotlarda qatorasiga ko‘p martalab takrorlash kerak. Yengil atletikaning 
asosiy turlaridagi oddiy texnikani o‘zlashtirgandan keyin, tanlab olingan yengil 
atletika turining hozirgi zamon texnikasini egallash bilan birgalikda ixtisos 
olayotgan mashqda tayyorlanishga yordam beradigan turlar texnikasini 
takomillashtirishni davom ettirish kerak. Masalan, uzunlikka sakrovchi yoki g‘ov 
oshar qo‘shimcha ravishda sprint texnikasini takomillashtiradi. Agarda 
shug‘ullanuvchilarga boshlang‘ich texnika to‘g‘ri o‘rgatilgan bo‘lsa, keyinchalik 
faqat elementar va detallarni yaxshilash kerak bo‘ladi. Birinchi navbatda boshqa 
harakatlarga ham ijobiy ta’sir qiladigan element va detallarning bajarilishini 
yaxshilash kerak. Masalan, qisqa masofaga yugurishda oyoqning «chovlama» 
harakatini takomillashtirish, texnikaning ko‘p detallarini yaxshilashga olib keladi: 
oyoq tagining yo‘lkaga tegish nuqtasi yuguruvchi tanasi umumiy og‘irlik 
markazining proyeksiyasiga yaqinlashadi, tepsinish tez oshadi, tepsinish burchagi 
kichrayadi, son va boldirning harakat doirasi ortadi, oyoq tagining roli kuchayadi. 

---

141 
Yanada mukammalroq texnikani bilib olish faqat harakatlar tizilmasiga emas, balki 
ularni ortiqcha kuch sarflamasdan, erkin bajara olishni o‘rgatishga ham bog‘liq. Bu 
bilan bir qatorda, irodaviy va jismoniy fazilatlarni yanada rivojlantirish talab 
qilinadi. Sport texnikasini ham yakka tartibda mashg‘ulotlarda, ham guruh 
mashg‘ulotlarida o‘rgatish kerak. O‘qituvchi bor yakka tartibda mashg‘ulotlarda 
texnikani o‘rgatish va xususan takomillashtirish muvaffaqiyatliroq bo‘ladi. Lekin 
sport seksiyalarida bir o‘qituvchi ko‘pincha 20–25 kishidan iborat guruh bilan 
mashg‘ulot olib boradi, shuning uchun unga kuchli sportchilardan yordamchilar 
tayinlash kerak. Guruhli o‘rgatish har doim yakka o‘rgatish bilan birga olib 
boriladi.
O‘qituvchi o‘rgatilayotgan mashqni butun guruhga, kerak bo‘lgan taqdirda 
esa, ayrim o‘quvchilarga tushintiradi va ko‘rsatadi. To‘g‘ri bajarilishini 
kuzatayotganda, o‘qituvchi imkoniyati boricha, har bir o‘quvchiga alohida 
ko‘rsatma berishi kerak. Mavzuga oid nazorat savollar 1. Yengil atletika turlari 
texnikasini o‘rgatish deganda nimani tushunasiz? 2. Yengil atletika turlari 
texnikasiga o‘rgatishning qanday metodlarini bilasiz? 3. So‘z metodi va undan 
foydalanish jarayonini so‘zlab bering. 4. Ko‘rsatish metodi va undan foydalanish 
jarayonini so‘zlab bering. 5. Amaliy bajarish metodi va undan foydalanish 
jarayonini so‘zlab bering. 6. O‘rgatish bosqichlarini tahlil qilib bering. 7. Yengil 
atletika turlarini o‘rgatishdagi ketma-ketlikni so‘zlab bering. 
Yengil atletika sport turining oʻquv-uslubiy, ilmiy-nazariy asoslari, umumiy 
va maxsus mashqlari, shu mashqlarni qoidalari va bajarish texnikasini oʻrgatishni 
oʻrgatish orqali ushbu umumkasbiy fanni oʻzlashtirishga qoʻyilgan talablarni 
amalga oshirishga erishish mumkin boʻladi.