Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi n. M. Ziyavitdinova, Y. M. O‘rinov, Sh. N. Xayitov menejment

17.3.  Innovatsiyalarni boshqarish
Innovatsiya  —   yangilik  kiritishning  pirovard  natijasi. 
fnnovatsiya  deganda  o datda  o ‘tkazilgan  tadqiqot  yoki  biror-bir 
kashfiyot,  g ‘oya  natijasini  ishlab  chiqarishga jo riy   etilgan  obyekt 
tushuniladi. 
In novatsiya  tovarning  yoki  xizm atning  oldingi 
m ahsulotga  nisbatan  yuqori  texnologik  darajasi,  yangi  iste’mol
284

---

sifatlarini  bildiradi.  «Innovatsiya»  tushunchasi  ishlab  ch iq arish , 
tashkiliy,  m oliyaviy  ilmiy  tadqiqot,  o ‘quv  va  boshqa  so h a d ag i 
xarajatlar  tejalishi  yoki  yangi  darom ad  keltirishni  ta ’m in lay d ig an  
barcha yangiliklarga qo'llaniladi.
Oxirgi  yillarda  «innovatsiya»  term in i  («yangilik  k iritish lar» , 
«yangiliklar»)  ju d a   tez-tez  q o ‘llanilm oqda.  «Yangilik  k iritish » , 
«yangilik» va «innovatsiya» tushunchalari  o ‘zaro qanday n isb a td a ?  
Bunda  shuni  inobatga  olish  kerakki,  ilm iy  jihatdan  ju d a   k e n g  
q o ‘llaniladigan  «innovatsiyalar»  tush u nch asi  «innovus»  lo tin ch a  
so ‘zidan (in — da va novus— yangi) kelib  chiqqan va «innovatsiya», 
«yangilik  kiritish»lar  mazmuni  b o ‘yich a  sinonim larday  k o ‘rib  
chiqilishi 
m um kin. 
«Yangilik 
k iritish »  
term ini 
« y an g ilik »  
tushunchasi  bilan  mahkam  b o g ‘liq  h am d a   ushbu  term inlar  te z -te z  
bir-biriga  biriktiriladi.  Ushbu  tu sh un ch alam i  biriktiruvchi  a so s 
b o i ib   innovatsiya (yangilik kiritishlar)ni  ikki  m iqdorda yoki  x u d d i 
yangilik  (yangi  mahsulot,  jarayonlar,  xizm atlar)  va  uni  a m a lg a  
oshirish  jarayoniday  ko‘rib  chiqiladi.  Shunday  qilib,  m o d d iy  
m ahsulot sifatida innovatsiyalar y a n g ilik lar bilan yangi m ahsulotlar, 
m ateriallar, jaray o n lar sifatida esa ular yangiliklam i yaratish,  ish la b  
chiqarish, tarqatish  va qo ‘llashga y o ‘n altirilgan o ‘zgarishlar sifa tid a  
k o ‘rib chiqiladi.
Innovatsion  jarayon  g ‘oyaning  paydo  b o ‘lishidan  boshlab, 
uni  amalda  q o ‘llangungacha  b o ‘lgan  siklni  o ‘z  ichiga  oladi. 
Innovatsiyalam ing  asosiy  qismi  tadbirkorlik  strukturalari  tom onidan 
ishlab  chiqarish-tijorat  vazifalarini  yechish  vositasi  sifatida  a m alg a 
oshirilib, ular bozorgaaniq iste’m o lchigayoki ehtiyojgayo‘naltiriladi.
M a’lumki,  innovatsion jaray o nlam in g   toMiq  tavsifini  iqtisodiy 
fanga birinchi b o ‘lib Y .S hum peter «Iqtisodiy rivojlanish nazariyasi» 
ishida  (1911-yil)  kiritgan.  0 ‘sha  paytda  hali  innovatsiyalar  h aq id a 
gapirilmagan edi,  so ‘z faqatrivojlanishdagi  «yangi kom binatsiyalar» 
to ‘g ‘risida yuritilgan edi.
Y.Shumpeter 
bo ‘yicha 
«yangi 
kom binatsiyalar» 
ishlab 
chiqarishni  yangilash jarayoni  «yopiq  doira»dan  tashqariga  chiqadi, 
m arksistcha  terminologiyaga  yaqinlashtirib  tarjim a  qilganda  —   bu
285
t

---

oddiy  qayta  ishlashdagi  saviyadan  yuqoriroq  yangilash  demakdir. 
Yangi  kom binatsiyalar ishlab chiqarishning rivojlanishi va bozordagi 
o ‘zgarishlardan  tuzilad i.  Y.Shumpeter  5  ta   o ‘zgarish  turlarini 
ajratgan:
1.  Yangi  texnika,  y a n g i  texnologiya  jarayonlarini,  yoki  ishlab 
chiqarishning yangi  b o z o r ta ’minotini  q o 'llash   (sotish,  sotib olish).
2.  Yangi xususiyatli  m ahsulotlarni  tadbiq etish.
3.  Yangi xom   a sh y o la m i q o ‘llash.
4.  Ishlab  chiqarishni  tashkil  qilish  va  uning  m oddiy-texnika 
ta ’minotdagi  o ‘zgarishlar.
5.  Sotishning yang i  bozorlarining paydo b o ‘lishi.
1930-yillarga 
kelib 
Y.Shumpeter 
«innovatsiya» 
degan
tushunchani  qo‘Hagan edi,  buning ostida iste’m olchilik m ollarining 
yangi  turlarni  tad b iq   etish  va  qoMlash,  yangi  ishlab  chiqarish 
va  transportli  v o sitalam i,  sanoatda  bozorlarni  tashkil  qilishning 
zam onaviy  turlarini  q o ‘llash  m a’nosini  tushunar  edi.  80-yillarda 
ilm iy-texnik  rivojlanishning  tezlashib  borishidagi  davrda  holat 
o ‘zgarib bordi.
Innovatsiyalarning  keltirilgan  tavsifiga  m oslashtirib,  ular 
m ahsulotlar, texnologiyalar,  ishlab chiqarish vositalari  (mashinalar, 
jihozlar,  vositalar)  ishchi  kuchining  kasbiy v a kvalifikatsion tizimli 
tashkil  qilishga  taalluqli  b o ‘lishi  mumkin.  Bu  yerda  gap  sifatli  va 
m iqdoriy  o ‘zgarishlar,  ijtim oiy-iqtisodiy  om illar  salbiy  yoki  ijobiy 
natijalar to ‘g ‘risida b orishi  mumkin.
Hozirgi  paytda,  ishlab  chiqarish  kuchining  tez-tez  rivojlanib 
borish  davrida  innovatsiyalar  rivojlanish  dinam ikasining  asosiy 
yetakchi  kuchi  b o ‘lib  hisoblanadi.  Innovatsiyalar,  innovatsion 
jarayonlar,  innovatsion  o ‘zgarishlar  kabi  tushunchalar  rahbariyat, 
ishchilarning tush u nchalarida mustahkam  bo4 lib qoldi.
Innovatsiya  tush unch asi  bilan  ju d a   yaqin  bo‘lib  m ahkam  
quyidagi asosiy 3  ta tushunchani bog‘liq  b o ‘ladi.
-invensiya yoki tashab b us, taklif, fikr,  loyihaning imkonli yechimi 
ishlab  chiqarishdan keyin  innovatsiyaga aylanadi;
-  innovatsiyani  initsiatsiyalash,  ilm iy-texnik,  eksperim ental  yoki
286

---

tashkiliy faoliyatning maqsadi b o ‘lib innovatsion jarayonning boshi, 
uni kerakli  darajasini q o ‘llash;
-diffuziya,  yoki  yangi  sharoitlarda,  qoMlash  jo y larid a  avval 
yaratilgan,  ishlatilgan innovatsiyani  tarqatish.
Innovatsion 
o ‘zgarishlar 
keyinchalik 
innovatsiyalam i 
chiqaradi  va «zanjirdagi yechimli  zv eno »  tavsifiga ega.  Shuni  aytib 
o ‘tish kerakki, keyingi o ‘zaro bogMiq boMgan innovatsiyalarga b itta 
biriktirilgan  zanjirga  qarash  kerak  boMadi.  Demak,  ular  shunday 
saviyaga  va  shu  vaqtda  o‘tkaziIishini  kerakli  sam araga  erishish 
talab qilinadigan holatda bajarilishini  bildiradi.
Innovatsiyalam i  o ‘rganish  uchun  eng  m uhim i  shundaki, 
ishlab  chiqariladigan  va  iste’m ol  qilinadigan  m ahsulotlarga 
boMgan jam iy at  talabi  vaqti-vaqti  bilan  o ‘zgaradi.  Undan  tash qari, 
ilm iy-texnik  rivojlanishi  tezligi  k o ‘tarilishi  bilan  jam iy a t  talab ini 
o ‘zgarishi  tezlashib  boradi  va  k o ‘p in ch a   innovatsiyalam i  tad b iq  
etilishi  natijasida o ‘zgaruvchan  d inam ik   tavsifda boMadi.  M asalan, 
m ahsulot  innovatsiyalari  hozirgi  pay tg ach a texnik-iqtisodiy  n uq tai 
nazardan  zam onaviy  va  progressiv  boMgan  m ahsulotning  ruhan 
eskirishiga olib keladi.
Oxirgi  yillarda  boshqaruv  ish id a  samarali  innovatsiyalardan 
biri  bu  —   reinjiniringdir.  O datda  reinjiniring  qiym at,  sifat,  serv is 
darajasi,  ishlash  tezligi,  m oliyalashtirish,  m oliya,  m ark etin g , 
axborot  tizim larini  qurish  kabi  m uhim   k o ‘rsatkichlam i  y a x sh ila sh  
m aqsadida  biznesni  fundamental  q ay ta  fikrlash  va  radikal  q a y ta  
qurish sifatida tasavvur qilinadi.  R einjiniring —  bu firm a fao liyatini 
yaxshilashga  erishish  uchun  ish  jaray o n larin i  qayta  tashkil  etish. 
R einjiniringda  muhim  sanaladigan  narsa,  bu  biz  bugun  b ozordag i 
talabni  va  zam onaviy  texnologiyalam ing  im koniyatini  h iso b g a  
olgan holda ishni qanday tashkil  qilishni  xohlashim izdir.