Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi n. M. Ziyavitdinova, Y. M. O‘rinov, Sh. N. Xayitov menejment

3.3.  Insoniy munosabatlar nazariyasi
M enejm ent 
kamchiliklariga 
ilmiy 
ta’sir 
etish 
inson 
munosabatlari  ta ’limi  paydo  bo‘lishdan  boshlandi.  Uning  dunyoga 
kelishi  va  gullab  yashnashi  1930-50-yillarga  to ‘g ‘ri  keladi.  Inson 
munosabatlari  ta ’limotining asoschisi  amerikalik jamiyatshunos  va 
ruhiyatshunos olim Elton  Meyo (1880-1949-yillar) hisoblanadi.
Bu maktab nuqtai  nazaridan:
•Ishchi —  bu fikrsiz robot emas, balki obro‘-e’tiborga, o ‘z-o‘zini 
hurmat qilishga,  o‘z qadr-qimatini his etishga;
•Boshqa  kishilar tomonidan  ma’qullanishga,  shaxsiy  maqsadlar 
va manfaatlarga erishishga intilishda muayyan  ijtimoiy ehtiyojlarga 
ega boMgan  individdir.
Elton M eyo fikrining asl m a’nosi shundaki, ishchi uchun uning 
ishlab  chiqarishdagi  ijtimoiy  va  psixologik  holati  ishlab  chiqarish 
jarayoniga  nisbatan  muhimroq.  Bundan  E.Meyo  shunday  xulosa 
chiqaradiki —  ishlab chiqarish va boshqaruvda hamma muammolar 
ichki munosabatlar nuqtai nazaridan qarab chiqilishi kerak. E.Meyo 
hozirgi  zamon  menejmenti  haqidagi  bilimlarni,  uning  ijobiy  va 
salbiy tomonlarini  yaxshi  bilar edi.  U  o ‘zining  boshqaruv  haqidagi 
ilmiy  fikrida  asosiy  diqqat-e’tibomi  o‘sha  davrda  kam  o ‘rganilgan 
ijtimoiy-psixologiya masalalariga qaratdi.
Samarali  ishning  sababi  — jamiyatdagi  muhit bo‘lib qolishi, 
o‘zaro  ichki munosabatlar ekanligi ayon  bo‘ldi.
Bir qator olim va amaliyotchilar quyidagi  uch  fan sohalarida: 
ijtimoiy,  psixologiya  va  menejment  inson  munosabatlari  nuqtai 
nazari  bo‘yicha  izlanishga,  uni  tashkilotda  keng  ishlatilish 
imkoniyatlarini  o ‘rganishga  kirishdilar.  Ular  ichida  psix[olog
46

---

F.Rotlisberger, sotsiolog R.Laykert, Ch.Bella va boshqa olimlaming 
nomini  keltirish  mumkin.  Bu  ta’lim  doirasida  «iqtisodiy  o dam »  
degan  tushuncha  paydo  bo‘la  boshladi.  «Iqtisodiy  odam»  o ‘zining 
mehnati,  aniqrog‘i,  mehnatini  sotgani  uchun  iloji  boricha  katta 
boylik  oladi.  «Ijtimoiy  odam»  o ‘zi  ruhiy  qoniqish  (rag‘batlanish) 
olishga  harakat  qiladi.  Ta’limot  vakillarining  fikricha,  eng  asosiysi 
insonning  ijtimoiy  mohiyatidir.  E.Meyo  va  nazariyotchilarning 
fikri  bo‘yicha  industriyalashtirish  asri  an ’anaviy,  avvalgi  ijtimoiy 
shakllanishlarga xos guruhlar aloqasini  barbod etadi.
Inson munosabatlari ta’limotiasoschilaridanbiri F.Rotlisberger 
noshakllanish  tarkibiga  me’yorlar  to ‘plami,  norasmiy  qoidalar, 
inkor  boMish,  ular  orasidagi  ichki  aloqalar  to ‘plamini  kiritgan. 
Bular  normal  tarkibda  amalga  oshadi,  uni  nazorat  qilmaydi  va 
cheklamaydi.
Boshqa  ikkita olim  U.French va  Ch.Bella tashkilotni  aysberg 
bilan  taqqoslaydi,uning  suv  ostidagi  qismi  noshakllanish  tarkibi 
elementlaridan,  yuqori  qismi  esa shakllanish  tarkibi  elementlaridan 
iboratdir.  Shu  bilan birga,  ular ishlab chiqarish jarayonida «ijtimoiy 
inson»ni,  boshqaruvda  ijtimoiy-psixologik  usullar  ustunligiga 
diqqatni  qaratdilar.  Amerikalik  sotsiolog  R.Laykert  korxonadagi 
haqiqiy  menejmentning  tashkiliy  tarkibini  ishlab  chiqdi.  Bu 
quyidagilardir:
1.  Boshqaruv  usuli,  unda  rahbar  o ‘zining  koM  ostidagilariga 
suyanishini  namoyish  etadi.
2.  Rahbarni  qoM  ostidagilarni  guruhlar  shaklidagi  faoliyatini 
rag‘batlantirish  va  ularni  faol  ishga jalb  etishga harakat qilishi.
3.  Aloqa  yoMlari,  unda  axborotlar  oqimi  hamma  tom onga 
yo‘naltirilgan  va  m a’lumotlar  barcha  a ’zolar  ishtiroki  orasida 
takomillashadi.
4.  Mavjud  barcha  darajada  va  barcha  a ’zolar  ishtirokida  qabul 
qilingan qarorlar tavsifi.
5. Guruhli mulohaza yoMi bilan aniqlangan tashkilot maqsadi, bu 
esa maqsadlarga qarshi maxfiy harakatlarni  bartaraf etadi.
6.  Bir  markazda  to‘planib  qolmasdan,  k o ‘p  uchastkalar  orasida 
taqsimlangan nazorat vazifasi.
47

---

«Inson  munosabatlari»  nuqtai  nazarining  taraqqiyoti  XX  as- 
ming  30-50-yillariga  to ‘g ‘ri  keladi.  Uni  baholab  aytish  mumkinki, 
bu nuqtai nazar kapitalistik menejment taraqqiyotida o‘ta muhim rol 
o'ynaydi.  Ikki ta’lim ot —  ilmiy menejment va  inson munosabatlari 
asosan —  boshqaruv  ilmini  vujudga  keltirdi.  Agar  klassik  ta’limot 
umumiy  boshqaruv  asoslarini  ishlab  chiqqan  bo‘lsa,  unda  inson 
munosabatlari  ta ’limotining  ulushi  boshqaruvning  ikkinchi  muhim 
tomoni  —  ijtimoiy-psixologik  tomonini  yaratdi.  Inson  munosabat­
lari  ta’limotining  zamondoshlari  bu  ilmiy  fikrning  bir  qator  erish- 
gan  aniq  muvaffaqiyatlarini  yuksak  baholadilar.  Masalan,  menej­
mentning  ishchilarga diqqat-e’tibori,  ularning talablariga,  ishchi  va 
xizmatchilarni  muhim  ishlab  chiqarish  masalalarini  yechishda jalb 
qilish va boshqalar.