Oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi n. M. Ziyavitdinova, Y. M. O‘rinov, Sh. N. Xayitov menejment

A d a b iy o tla r :
1
. Abdurahmonov Q va boshqalar.  Personalni  boshqarish.  Т.:  «Sharq», 
1998.
2.Мескон М.,  Альберт  М.,  Хедоури  Ф.  Основы  менеджмента.  М.: 
«Дело», 2002.
3.Sharifxo‘jayev  М.,  AbdullayevYo.  Menejment.  Т.:  « 0 ‘qituvchi», 
2001
.
4. Internet saytlari: www.Zivo.net: www.Manaiement.ru
257

---

XV BOB. MENEJMENT SAMARADORLIGI
15.1.  M e n e jm e n t s a m a ra d o rlig i tu sh u n c h a si
S a m a r a  —  bu natija, oqibat, mevadir.  M asalan, ijodiy m ehnat 
sam arasi.
«Sam aradorlik —  kutilganicha yoki  undan  ham   ortiq  samara. 
Sam arali,  serm ahsul.  M asalan, «samarali mehnat».
Iqtisodiyotda «sam ara» —  bu yaratilgan:
-  yalpi  ichki m ahsulot (YalM );
-  yalpi  ichki darom ad  (YalD);
-  yalpi  so f m ahsulot  (YaSM );
-  yalpi  so f darom ad (YaSD) kabilarda o ‘z aksini topadi.
A m m o birgina sam araning o ‘zi kishi faoliyatini t o i i q  ifodalay 
olm aydi.  eng  m uhim i  shu  samaraga  qanday  xarajatlar  orqali 
erishilganini  aniqlashdir.  Z ero,  bir  xil  xarajat  qilib  turli  samara 
olinishi  m um kin  b o ‘lganidek,  bir xil  samaraga turli  xil  m ehnat sarfi 
tufayli  erishish ham  m um kin.  Ijtimoiy ishlab chiqarishning maqsadi 
ham  oz m ehnat, m oddiy va pul mablagMari sarflab k o ‘proq samaraga 
erishishdir.  Bu  degan  s o ‘z  erishilgan  samarani  (S)  sarflangan 
xarajatga  (X)  b o ‘lish  kerak.  bunday  taqqoslash  sam aradorlik  (SD) 
nisbiy k o ‘rsatkichini  beradi.
X —   bu  absolyut  m iqdorlar  b o ‘lib,  ular  ishlab  chiqarish  va  xizm at 
k o ‘rsatish jarayonida sarflangan:
-  yalpi m ehnat (YaM);
-  yalpi  xom   ashyo  (YaX);
-  yalpi  fondlar (YaF);
-  yalpi  investitsiya (Yal)lardir.
Sam aradorlik —   bu  xarajat  va natijaviy  ko ‘rsatkich  orasidagi 
b o g ‘lanish,  y a ’ni  ishlab  chiqarish  korxonasining  foydaliligidir.  Shu 
bilan  birga  korxona  faoliyatining  natijalari  jam iyat  a ’zolarining 
ehtiyojlarini ham qondirishi kerak.
258
i

---

Boshqarish  samaradorligi  tushunchasi  ko‘pincha tashkilotning 
ishlab chiqarish faoliyati samaradorligi tushunchasi bilan m os keladi. 
Boshqaruv  samaradorligi  —   bu  ishlab  chiqarish  sam aradorligini 
oshirishda boshqarishning rolini  oshirishdan  iboratdir.
Boshqaruv jarayonining sam aradorligi boshqaruvning absolyut 
barcha  tom onlarini  qamrab  oladi  va  iqtisodiy,  ijtimoiy,  tashkiliy, 
m arketing,  texnologik  va  boshqa  m unosabatlarning  xarakterli 
xususiyatlarini  aks  ettiradi.  B oshqaruv  sam aradorligining  bunday 
k o 'p   qirraliligi  uni  ifodalashda  tushunchalam ing  turli-tum anligini 
taqozo  etadi.  Ulardan  boshqaruv  tizim ining  asosiga  kiruvchi 
muhimlari  quyidagilar:
1. Boshqaruv  ishchilari  m ehnatining  samaradorligi;
2. Boshqaruv apparati yoki  uning  alohida organlari va boMinmalari 
boshqaruv faoliyatining samaradorligi;
3. Boshqaruv 
jarayonining 
sam aradorligi 
(aniq 
boshqaruv 
qarorlarini  ishlab chiqish va am alga oshirishda);
4 .Boshqaruv  tizimining  sam aradorligi  (boshqaruv  iyerarxiyasi, 
shuningdek ishlab chiqarishni boshqarishdaishlovchilarqatnashishini 
hisobga olib);
5. Boshqaruv  mexanizmining  sam aradorligi  (boshqaruv  uslublari, 
tizimlari va shakllari).
Boshqaruv  jarayonida  uning  m aqsadlari,  funksiyalari  va 
uslublari am algaoshiriladi. Shuning uchun boshqaruv sam aradorligida 
qarorlam i  ishlab  chiqish  va  am alga  oshirishning  tashkiliy-iqtisodiy 
tizimini hisobga olish kerak.
Tarkibiga  ko‘ra  boshqaruv  samaradorligi  iqtisodiy  ham da 
ijtimoiyga  b o ‘linadi.  Bu  bo‘linish  m aqsadlarning  farqlanishi  bilan 
tushuntiriladi.  M enejment  natijalarini  aniqlash  m um kin  b o ‘lgan 
yuqori  rahbariyat  komandasi  sam arali  ishining  bir  nechta  qoidalari 
mavjud:
l .M a ’lum  bir  bo‘limga  jav o b g a r  b o ‘lgan  har  bir  kishi  u nda 
o ‘zining  hal  qiluvchi  ovoziga  ega  b o ‘ladi.  Har  bir  kom anda  a ’zosi 
butun  kom anda  nomidan  gapiradi.  B o ‘ysunuvchilar  rahbariyatning 
bir  a ’zosi  qarori  ustidan  boshqa  kom anda  a ’zosiga  e ’tiroz  bild ira 
olmaydilar.
259

---

2 .H ech   kim  o ‘zi  bosh  jav o b g ar  bo ‘lmagan  ishlarda  qaror  qabul 
qilm aydi.  Bunday  m asala  tu g ‘ilganda  uni  hal  qilishga  javobgar 
shaxsga taqdim  etadilar.
3.K om anda 
a ’zolari 
o ‘z 
hamkasblari 
haqida 
tashqarida 
gapirm asliklari  kerak.
4.K om anda  sardori  x o ‘jay in ,  boshliq  b o ‘lm asdan  lider  b o ‘lishi 
zarur.  Jnqiroz paytida  u javobgarlikni o ‘z b o ‘yniga oladi.
5 .B a ’zi qarorlar sinchiklab m uhokam a qilinadi.
6. K om andaning barcha a ’zolari bir-birlarini o ‘zlariga tegishli soha 
qarorlari  bilan doimo va chuqur tanishtirib boradilar.
Bozor 
sharoitida 
am alda 
deyarli 
barcha 
tashkilotlar 
tadbirkorlik  faoliyati  bilan  sh u g ‘ullanadi,  bu  esa  sam aradorlikning 
turli  tashkil  etuvchilarini  aniqlab  beradi.  Buning  uchun  korxona 
sam aradorligining  asosiy  om illarini  darajasi  b o ‘yicha  keltirish 
m um kin:
Sam aradorlik om illarining aham iyatliligi darajasi.