Oliy ta’limda adabiyot fanini o`qitish bo`yicha tahlil va takliflar Nurullayev Aloviddin Amrullayevich

Oliy ta’limda adabiyot fanini o`qitish bo`yicha tahlil va takliflar

Nurullayev Aloviddin Amrullayevich

O`zbek tili va adabiyoti yo`nalishi 1-kurs magistri [e-mail] [phone]

“ Siz tilchimisiz yo adabiyotchi ? ”

Buyuk yunon faylasufi Aristotel tomonidan fanlarni turli guruhlarga bo`lish nazariyasi boshlab berilgandan buyon bu jarayon hozirgacha davom etib kelmoqda. Oliy ta’limda adabiyot fani turli davrlarga, turli tarkibiy qismlarga bo`lib o`rgatilsa, tilshunoslik ham turli qarashlarga, qismlarga bo`lib o`rgatilish jihatidan adabiyotshunoslikdan aslo qolishmaydi. Oliy ta’limning boshlanish jarayonida o`qituvchilar tomonidan eng ko`p beriladigan savol: “ Siz tilchimisiz yo adabiyotchi ? ” Tabiiyki, grammatik tahlilni, morfemik tahlilni qiyib yuboradigan talabalar tilshunoslikni tanlashadi. Badiiy tahlilga qiziqadiganlar adabiyotshunos bo`lishni ma’qul ko`rishadi. Shu bilan talabalar o`zaro adabiyotchilar va tilshunoslar jangiga kirishadilar. Bu jang oliy ta’limning oxirgi bosqichida tugaydi. Buyog`iga maktabda ishlash jarayoni boshlanadi. Maktabda talaba tushunib yetadiki, ona tili va adabiyot fanlari bitta o`qituvchi tomonidan o`tilishi lozim ekan. Endi yosh o`qituvchi ikkala fanni bir xil darajada o`qitishni o`ylaydi. Albatta, kamchiliklar yuzaga chiqadi.

Takliflar : ona tili va adabiyot o`qitishda fanlar orasiga Buyuk xitoy devorini qo`ymasdan, fanlar integratsiyasini kuchaytirish kerak. Masalan, lingvopoetika, lingvostilistika darslari bunga yordam beradi. Yoki maktabda ona tili va adabiyot fanlari alohida o`qituvchilar tomonidan o`tilishi yo`lga qo`yilishi lozim.

Adabiyot o`qituvchisi – so`z san’atkori

Adabiyot – so`z san’ati. Haykaltaroshlik, raqs, rassomchilik, musiqa san’atlaridan farqli ravishda adabiyot o`z muxlisiga so`zlar bilan ta’sir qiladi. So`z kuchi yordamida qalblarni zabt etadi. Adabiyot o`qituvchisi so`zlardan san’at darajasida foydalana olishi lozim. Badiiy uslubdagi matnlarni, masalan, she’rlarni o`z ohangida ( barmoq, aruz, erkin vaznida ) o`qib bera olishi kerak.

O`qituvchining so`zlashidagi kamchiliklarni, gapirgandagi qo`l harakatlarini, yozuvidagi xatolarini o`quvchilar doim diqqat bilan kuzatishadi. Boshqa fan o`qituvchilari nutqida xatoliklar sezilmasligi mumkin, ammo ona tili va adabiyot o`qituvchisi og`zaki nutqidagi va yozuvidagi kamchiliklar yaqqol bilinib qoladi.

Bo`lajak o`qituvchi og`zaki nutqidagi kamchiliklar:

1) psixologik sabablar – ko`pchilik oldida gapirishdan uyalish, qo`rquv, ko`p hayajonlanish . . .

2) leksik kamchiliklar – shevaga oid so`zlar, gapda so`zlarni noto`g`ri takrorlash ( so`z boyligidagi kamchiliklar) , parazit so`zlar: anaqa, haligi, shu . . .

3) talaffuzdagi xatolar – turli to`xtamlar : e-e, hmm kabi; juda tez yoki sekin tempda gapirish

Yozma nutqidagi kamchiliklar:

1) imloviy xatolar

2) tinish belgilaridagi xatolar

3) harflar yozilishidagi kamchiliklar ( husnixatida )

Takliflar : Oliy ta’limda talabalarning og`zaki nutqidagi kamchiliklarni bartaraf etish uchun nutq texnikasi asoslari, notiqlik san’ati va badiiy o`qish mavzulari;

yozma nutqidagi kamchiliklarni bartaraf etish uchun husnixat va imloga doir mavzular, yozish qobiliyatini, so`z boyligini rivojlantirish uchun mavzular kiritilsa maqsadga muvofiq bo`lar edi.

Nazariya va amaliyotdagi tafovut

Oliy ta’limda o`tiladigan adabiyot mavzulari va maktab darsliklaridagi mavzular bir-biriga doim mos kelavermaydi. Masalan, 7-sinf adabiyot darsligidagi Xayriddin Saloh mavzusi, 6-sinf darsligidagi Ibroyim Yusupov kabi ijodkorlarni o`qituvchi faqatgina maktab darsligidagi ma’lumotlar orqali bilib oladi. Mavzularni muvofiqlashtirishga e’tibor berilmaydi.

Hozirgi oliy ta’limda pedagogik amaliyot deganda maktabdagi dars jarayonlarini kuzatish, ularda qatnashish tushuniladi. Bo`lajak o`qituvchilarga dars jarayonida qo`llash uchun asosan interfaol metodlar o`rgatiladi. Interfaol metodlar o`quvchini faqat darsdagi vaziyatlarga, jarayonlarga qiziqtirishi mumkin, lekin dars mavzusiga emas. Bu jarayon yosh bolaga yoqtirmagan ovqatini chiroyli rasm chizilgan idishga suzib berganga o`xshaydi.

Taklif: Dars jarayoniga ta’sir qiladigan asosiy qurol – o`quv darsligidir. Bo`lajak o`qituvchilar oliy ta’lim davomida darsliklardagi kamchiliklar, mavzular mosligini belgilashda bevosita va bilvosita qatnashishlari lozim. Masalan, darsliklar mazmunini belgilab beradigan markaz – Xalq ta’limi markaziga ekskursiya, xodimlar bilan suhbat tarzida bo`lishi mumkin. Bu jarayon ularni kelajakda buyruq bajaruvchi askar emas, mustaqil ijodiy fikrlash qobiliyatiga ega xodim sifatida shakllantiradi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Хочу говорить красиво. Техники речи Наталья Ром

2. ЛИНГВОПОЭТИКА Слово в художественном тексте доктор филологических наук В.Я. Задорнова, 2005