Oliy o‘quv yurtlarining nomutaxassislik fakultetlari

Islom dini. O‘rta Osiyoga arab bosqinining 
dastlabki davri. Qutayba yurishlari 
 
Jahon tarixida ulkan iz qoldirgan davlatlardan biri-bu Arab 
xalifaligidir. Arab xalifaligi davri O‘rta Osiyo, Eron, Afg‘oniston, Yaqin 
va O‘rta Sharq, shimoliy Hindiston, Pireneya yarim oroli va shimoliy 
Afrika xalqlarining ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy taraqqiyotida o‘ziga xos 
yuksalish davrini belgilab berdi. Arab istilochilari xususida shubhasiz eng 
asosiy ma’lumotlarni arab, musulmon mualliflari berib o‘tganlar. Shu 
xususda, jumladan, al-Balazuriyning “Futuh al buldon” (Mamlakatlarning 
fath etilishi), at-Tabariyning “Tarixi rasuli va muluk” (Payg‘ambarlar va 
podsholar tarixi) asarlari alohida ahamiyat kasb etadi.
Islom dinining vatani Arabiston yarim orolidir. Arablar semit 
qabilalari guruhiga mansub bo‘lib, asosan ko‘chmanchi, chorvachilik 
bilan hayot kechirgan. Ko‘chmanchilar 
badaviylar
deb yuritilgan. 
Vohalardagi aholi dehqonchilik bilan shug‘ullangan. Dengiz bo‘ylari, 
vohalarda, shaharlar qad rostlagan bo‘lib, ularda asosan savdo-sotiq va 
hunarmandchilik bilan kun ko‘radigan aholi yashar edi. 
VI asrning ikkinchi yarmi, VII asrning birinchi yarmidagi arab 
ijtimoiy hayoti juda murakkab va rang-barang edi. Unda urug‘-
aymoqchilik munosabatlari endigina kurtak ochib kelayotgan feodal 
munosabatlar bilan chatishib ketgan edi. Asosiy savdo yo‘llarining bu 
hududdan o‘tishidan arab zodagon-savdo ahli juda manfaatdor edi. Lekin 
mamlakatda bu paytda siyosiy parokandalik hukm surar edi. O‘zaro 
qabilaviy urushlar natijasida dehqonchilik va savdo-sotiq ishlariga katta 
zarar yetkazilar, xonavayronlik avj olgan edi. Bu holat arab aslzoda 
guruhlari, zodagonlari manfaatiga zid bo‘lib, mamlakat iqtisodiy 
yo‘nalishida yuqoridagi salbiy holatlar katta zarar yetkazar edi. 
Yuqoridagi vaziyat ham turli tabaqa, toifa kishilarining o‘zaro 
hamjihatlikka yagona, kuchli davlat atrofiga birlashishga chaqirar edi. 
Aholi ichida ko‘p xudolik-butparastlik urf edi (xususan Ka’bada 360 ta 
but bo‘lib, ularning eng yiriklari Hubal va Lut bo‘lgan). 
Shunday vaziyatda Islom to‘g‘ri va haq yo‘lni ko‘rsatuvchi din 
sifatida yuzaga keldi. Islom-bu Alloh yagona deb e’tirof etib, unga 
bo‘ysunmoqlik va butun qalbi bilan unga ixlos qilmoqlik va Alloh 
buyurgan diniy e’tiqodga iymon keltirmoqlik demakdir. Islom “itoat”, 
“bo‘ysunish” ma’nolarini bildiradi. Bu dinning asoschisi Muhammad 
payg‘ambar (s.a.v.) (570-632) makkalik Abdullohning o‘g‘li bo‘lgan. 
Uning bobosi Abumutallib quraysh qabilasining boshlig‘i bo‘lgan. 

---

120 
Muhammad payg‘ambarning ta’limotiga ergashganlarni “muslim”, 
ya’ni “itoatkorlar” deb yuritganlar. O‘z payg‘ambarlik faoliyatini 
Muhammad Makkada boshlagan. Makka Arabiston yarim orolining 
g‘arbiy qismidagi Hijoz viloyatida joylashgan shahar bo‘lib, bu yerda 
Ka’ba joylashgan edi. Diniy ta’limotga ko‘ra Ka’bani Odam Ato barpo 
qilgan bo‘lib, uni Ibrohim payg‘ambar o‘z o‘g‘li Ismoil bilan birga qayta 
qurgan va birinchi Haj safarini uyushtirgan. Ka’baning ichida muqaddas 
tosh “Hajar-ul-asvod” o‘rnatilgan. Har yili bu muqaddas joyga millionlab 
musulmonlar ziyoratga keladilar. 
Muhammad payg‘ambar muslim (musulmon)larning yagona Alloh 
oldida teng ekanliklarini, Yaratganning o‘zi rizq-ro‘z ulashishini, 
jamiyatdagi adolatsizlikka qarshi jazo muqarrar va har bir kishi bu 
dunyodagi ishlariga ko‘ra taqdirlanishi, inson Yaratgan, yolg‘iz 
Allohgagina e’tiqod qilishini targ‘ib qiladi. Bu ta’limot aholining barcha 
qatlamlari manfaatlariga mos bo‘lib, tez orada birinchi navbatda shahar 
ahli ichida tarqala boshlaydi. Lekin yangi din tarafdorlarining ahvoli 
ularning e’tiqodlariga ko‘ra og‘irlashib borgandan so‘ng bir qism 
musulmon aholi Habashistonga, ba’zilari shimolga qarab ketishga majbur 
bo‘ldilar. Muhammad ham o‘ziga qarshi turgan quraysh qabilasi 
a’zolarining ta’qibi kuchayib ketgan 622 yil 16 iyulda (ba’zi adabiyotlarda 
15 iyul deyiladi) o‘zining eng yaqin do‘sti va safdoshi Abu Bakr bilan 
Makkadan Madinaga ko‘chishga majbur bo‘ladi. Bu arab tilida “hijrat” 
deb atalib, shu kundan boshlab musulmon olamida qabul qilingan hijriy 
yil boshlanadi. (Hijriy yil hisobi 2 xil bo‘ladi: hijriy-qamariy, ya’ni oy 
hisobi bo‘yicha va hijriy-shamsiy, quyosh hisobi bo‘yicha). 
Madinada Muhammad o‘z ta’limotini davom ettiradi. Madinada 
shuhrat qozongan makkaliklar butparastlik g‘oyalariga qarshi ham harbiy, 
ham siyosiy zarba bera boshlaydilar. Muhammad (s.a.v.) payg‘ambar 
vafot etgach (632 y), ketma-ket “Xulofoiy rashoddin” (haq yo‘ldan 
borgan sahih xalifalar) nomlarini olgan Abu Bakr, Umar, Usmon va Alilar 
(661 yilgacha) payg‘ambar siyosatini davom ettirib, Arabiston yarim 
orolida markazlashgan-Arab xalifaligi davlatiga asos soladilar. O‘zaro 
qabilalar birlashuvi, dini islomning yoyilishida ilohiy muqaddas kitob 
Qur’onning o‘rni nihoyatda katta bo‘ldi. 
VII asrning ikkinchi yarmidan boshlab Xalifalik kengaya borib o‘z 
chegaralarini g‘arb va sharq tomon kengaytirishga harakat qildi. Yaqin va 
O‘rta Sharqning boy viloyatlari qo‘lga olinib, nihoyatda uyushgan va 
jangovar arab qo‘shini shiddat bilan harakatlarini boshlab yuborgan edi. 
Bir vaqtning o‘zida arablar o‘z yurishlarini Vizantiya va Eronga qarshi 

---

121 
olib bordilar. Sosoniylarning so‘nggi vakili Eron shohi Yozdigard III 
(632-651) arablarga qarshi turishga harakat qildi. Lekin Kadisiya (636 y.) 
va Nahavand (642 y.)dagi janglarda arablar qo‘shini forslarga qaqshatqich 
zarba berib Sosoniylar sulolasiga barham berdilar. Vizantiyaga qarshi 
qilingan harbiy harakatlar natijasida Falastin, Misr, Suriya, Iroq egallandi. 
Xalifa Umar ibn al-Xattob (634-644) davrida ilk bora arab istilochilari 
Xuroson chegaralarida paydo bo‘lgan edi. 643-644 yillarda arab 
sarkardasi Abdulloh ibn Varqa Kirmonni egallab Xurosonning janubdagi 
darvozalari hisoblangan Tabas va Qureynga yurish qiladi. Bu yerning 
aholisi o‘z zimmasiga yiliga 60000 dirham soliq to‘lash majburiyatini 
oladilar. 
Arablarning keyingi harbiy harakatlari 650-651 yillarga to‘g‘ri 
keladi. Shu yillarda Basra noibi ibn Kurayza Xuroson bilan chegaradosh 
yerlarga yurish qiladi. 651 yilda Marv shahri egallandi. Marv marzaboni 
(hokimi) Abraz (Baraz) sarkarda ibn Amirga 2 mln. 200 ming kumush 
dirham evaziga tinchlik bilan shaharni topshiradi 
Arablar Amudaryodan (Jayxun) shimolda joylashgan yerlarga 
“Movarounnahr”, ya’ni, “daryoning narigi tomonidagi yerlar” deb nom 
berishadi. Hozirgi Afg‘onistonning shimoli, Eronning shimoli-sharqiy 
qismi hamda Janubiy Turkmanistondan to Amudaryogacha bo‘lgan 
hududlar esa Xuroson deb yuritilgan. Avval boshda Xurosonning 
markaziy shahri Marv, keyinchalik Hirot shahri bo‘lgan. 
Arablarning Movarounnahrga qarshi harbiy yurishlari o‘z maqsad va 
rejalari bilan 2 davrga bo‘linadi. Birinchi davrda xalifalik istilo etishni 
emas, balki harbiy jihatdan tayyorgarlik ko‘rish, mahalliy hukmdorlar 
kuch-qudratini sinab ko‘rish, mavjud geografik, harbiy, iqtisodiy, siyosiy 
joylashuvini o‘rganish, kichik yurishlar orqali katta o‘ljalar orttirish 
rejasini amalga oshiradi. 
651-yili noib Abdulloh ibn Amir hukmronligi davrida arablar 
Xurosondagi Nishopur, Obinahr, Tus, Jom, Obivard va boshqa katta-
kichik qo‘rg‘on shaharlarni egalladilar. Faqatgina 651-yilning o‘zida 
Xuroson noibi ibn Amir yangi egallangan yerlardan xalifa xazinasiga 6 
mln. 200 ming dirham to‘plagan soliqlarni yuboradi. Balx yaqinidagi hal 
qiluvchi jangda (652-y.) arablar Balx shahrini egallashadi. O‘sha yili 
Amudaryodan o‘tib Movarounnahrga hujum qilish rejasi arablar uchun 
muvaffaqiyatsiz tugaydi. Lekin shu bilan birga, har holda Xuroson noibi 
Abdulloh ibn Amir 652-yil boshida Chag‘oniyonni egallashga muvaffaq 
bo‘ladi. Bu esa ilk bor Movarounnahr yerlarini egallash edi. 654-yili 
Sug‘ddagi Maymurg‘ qal’asiga arablarning birinchi hujumi bo‘ladi. 

---

122 
657-yili Chag‘oniyonga arablar qayta yurish qilib eftalitlarga qarshi 
qat’iy zarba berdilar. Arablar keng miqyosdagi hujumlarga tayyorgarlik 
ko‘ra boshlagan edilar. Xalifalik ichidagi o‘zaro hokimiyat uchun ichki 
nizolarning kuchayishi natijasida arablarning Movarounnahr yerlariga 
hujumlari bir oz to‘xtab qoladi. Hatto 658-659 yillarda noib Xulayd 
Nishopur va Marv aholisidan arzimas soliqlar olish xususida shartnoma 
imzolab, bosib olingan Xuroson yerlaridagi nazoratni ancha susaytiradi. 
661 yili hokimiyat boshiga yangi Ummaviylar (661-750) sulolasining 
kelishi harbiy harakatlarning faollashuviga sabab bo‘ladi. 665-yili xalifa 
Muoviya (661-680) Ziyod ibn Abu Sufyonni Basra, Seyiston va Xuroson 
noibi etib tayinlaydi. Xalifa unga jadal harbiy harakatlar qilish 
topshirig‘ini bergan edi. 
Narshaxiyning yozishicha, 673-yilning kuzida xalifa Muoviyaning 
farmoni bilan Xuroson noibi Ubaydulloh ibn Ziyod Amudaryodan kechib 
o‘tib Buxoro viloyatiga bosib kiradi, Poykand va Romitonni egallab, 
Buxoro shahrini qamal qiladi. Yordamga kelgan turkiylar buxoroliklar 
bilan bir qator turib arablarga qarshi jangda qatnashadilar. Bu jangda 
arablar g‘olib keladilar. O‘sha yili arablarning ar-Rabiy boshchiligidagi 
harbiy otryadi Amul, Zemm va Xo‘jand atroflarigacha bo‘lgan yerlarga 
hujum qilib, katta o‘lja bilan orqaga qaytishgan edi. 676-yili Xurosonning 
yangi noibi Sayid ibn Usmonning Buxoro va Samarqandga yurishida 
Muhammad payg‘ambarning jiyani Qusam ibn Abbos ibn Abdul-Mutallib 
ishtirok etadi. Samarqand yonidagi janglardan birida halok bo‘lib, so‘ng 
keyinchalik Shohi Zinda (tirik shoh) nomini olgan qabristonga dafn 
etiladi. 
Sayid ibn Usmonga qarshi Buxoro malikasi Xo‘takxotun So‘g‘d, 
Kesh, Nasafdan yordamga kelgan 120000 kishilik harbiy qo‘shin bilan 
peshvoz chiqadi. Lekin so‘g‘dliklar jang maydonini tashlab chiqib 
ketganlaridan so‘ng malika kattagina boj (300000 dirham) to‘laydi. 
Sayid ibn Usmon Buxorodan Samarqandga yo‘l oladi. Samarqand 1 
oy davomida qamal qilinadi. So‘g‘dliklar jasorat bilan qarshilik 
ko‘rsatadilar. Sayid ibn Usmon so‘g‘dliklar bilan sulh tuzishga majbur 
bo‘ladi. U Samarqanddan 30000 kishini asirga olib, orqaga qaytadi va 
yo‘l-yo‘lakay Termiz shahrini ham istilo etadi. 
Xalifa Yazidning vafotidan (683 y.) so‘ng toju-taxt uchun kurash 
boshlanib ketadi. Bunday vaziyatda arablar yana Movarounnahrga hujum 
qilishdan deyarli to‘xtab, o‘z ichki nizolari bilan band bo‘lib qoladilar. 
Xalifa Abdulmalik ibn Marvon (685-705) davrida ichki nizolarga 
chek qo‘yilgandan so‘nggina arab siyosiy arboblari va zodagonlari 

---

123 
Movarounnahrga haqiqiy yurish qilish vaqti keldi deb topdilar. Yangi 
tayin etilgan Xuroson noibi Qutayba ibn Muslimga Iroq noibi al-Hajjoj 
Movarounnahrni butkul egallashni va qat’iyat bilan harakat qilishni 
topshiradi. Arab bosqinchiligining ikkinchi davri, ya’ni, Movarounnahr 
yerlarini xalifalikka butunlay qo‘shib olish boshlanadi. 
O‘rta Osiyodagi siyosiy parokandalik va kichik davlatlarning bir-
birlari bilan tez-tez nizolarga borib turishi Qutaybaga qo‘l keldi. O‘z 
harbiy yurishlarini Qutayba 705 yil Balx viloyatini bosib olish bilan 
boshladi. Balxdan tashqari Qutaybaga Chag‘oniyon, Shuman va O‘rta 
Osiyoning janubidagi kichik viloyatlar bo‘ysunadi. Chag‘oniyon hokimi 
Tish arablar tomoniga o‘tib ketadi. 
706-yil Qutayba katta qo‘shin bilan Movarounnahrga kirib keldi. 
Tabariyning ma’lumotlariga ko‘ra, Qutayba eng obod va boy shaharlardan 
biri Poykand tomon harakat qildi. Uning qo‘shini tarkibida arablar 
xizmatiga o‘tgan Balx va Chag‘oniyon hokimlarining ham qo‘shinlari bor 
edi. Poykandning ko‘pchilik aholisi savdogarlar edi. Shaharda qoldirilgan 
harbiy qo‘shinga turk sarkardasi bosh edi. So‘g‘d va boshqa viloyatlardan 
kelgan kuchlar bilan poykandliklar arablarga qattiq turib qarshilik 
ko‘rsatdilar. Arablar sug‘dlar tomonidan o‘rab olinib Qutaybaning barcha 
yo‘llari kesib qo‘yildi. 
Lekin ichki ittifoqning yo‘qligi, o‘zaro nizolar natijasida Poykand 
himoyachilarining kuchi zaiflasha bordi. Qutayba qal’aga birinchi safda 
borgan va shahid bo‘lgan kishilarning oilalariga katta mukofot va’da qildi. 
Ketma-ket 15 kun davom etgan janglardan so‘ng arablar qal’a devorini 
teshishga muvaffaq bo‘ldilar. Shahardagi og‘ir janglardan so‘ng Poykand 
arablar qo‘liga o‘tdi. 
Poykand fojeasidan so‘ng Qutayba boshliq kuchli raqibga zarba berib 
uni mag‘lub etish maqsadida Sug‘d podshosi Tarxun, Buxoro hukmdori 
Xunukxudod, Shopurkom hokimi Vardanxudod boshliq katta qo‘shin 
yig‘ildi. Ularga turklar yordamga kelib, jami qo‘shinning miqdori 40000 
kishi atrofida edi. 
Ittifoqchilar qo‘shini Buxoro yaqinida Torob, Xunbun, Romiton 
oralig‘ida to‘plandi. Qutayba qurshovda qoldi. Arablarning ahvoli 
nihoyatda og‘irlasha bordi. Shunda bu ahvoldan qutulish uchun Qutayba 
makkorlik yo‘lini tutib, nayrang ishlatadi. Narshaxiyning yozishiga ko‘ra, 
Qutayba Xayon-an-Nabatiy ismli o‘z kishisini ittifoqchilar ichida qudratli 
bo‘lgan So‘g‘d podshosi Tarxunga maxfiy suratda vakil qilib yuboradi. 
Nabatiy Tarxunga arablar havo sovushi bilan shundoq ham Marvga qaytib 
ketajaklarini, holbuki turkiylar So‘g‘dni arablar ketganidan so‘ng butkul 

---

124 
egallab olajaklari xususida soxta xabar yetkazadi. Bu xabar ittifoqchilar 
ichida bo‘linishga sabab bo‘ladi. Tunda sarosimaga tushgan Tarxun 
Qutayba lageriga sovg‘a-salomlar bilan 2 mln. dirham yuborib, evaziga 
sulh shartnomasi matnini oladi. 
Arablar ittifoqchilarni zaiflashtirib, ketma-ket ular yerlarini egallay 
boshlaydilar. 708-709 yillar mobaynida Qutayba Buxoro va uning atrofiga 
bir necha bor hujum qilib, Buxorxudod Tug‘shod qo‘shinlarini tor-mor 
etadi va unga amir etib o‘z yaqinlaridan birini tayinlaydi. Amir 
Buxorxudod ustidan nazorat qilib turish, Buxoroda qoldirilgan harbiy 
qismga askarboshilik qilish, aholidan soliq undirishi va uni o‘z vaqtida 
xalifalikka yetkazib berish vazifasini ado etar edi. 
Xorazmda boshlangan ichki ziddiyatlar Qutayba fikrini o‘zgartirdi. 
Xorazmda xalq g‘alayoni boshlangan bo‘lib, unga Xorazmshoh 
Chag‘onning ukasi Xurzod boshchilik qilar edi. Qutayba Xurzod 
boshchiligidagi qo‘zg‘olonchilarni tor-mor keltiradi. 710-712 yillarda 
Xorazmshoh Qutayba bilan tinchlik sulhini tuzib, unga 10000 qoramol 
miqdorida boj to‘laydi. Xorazm shu bilan o‘z mustaqilligini yo‘qotib 
arablar hokimiyatini tan oladi. Qutayba esa o‘z qo‘shini hamda 
Xorazmshoh va Buxorxudod qo‘shinlari bilan birgalikda Samarqandga 
yo‘l oladi.
Shu paytda norozilik va qo‘zg‘olon natijasida shahar podshosi 
Tarxun taxtdan ag‘darilgan edi. Sug‘d podshosi va Samarqand afshini 
sifatida Tarxunning ukasi G‘urak (710-737) taxtga o‘tiradi. Tarxun esa 
hibsda o‘zini-o‘zi halok etadi. 
G‘urak Qutaybaga qarshi chiqadi. Kattaqo‘rg‘on yaqinidagi Arbinjon 
mavzesida shiddatli jang bo‘lib o‘tadi. Ammo G‘urakning kuchlari ozlik 
qilib Samarqandga chekinishga majbur bo‘ladi. Arablar tomonidan 
Xorazm va Buxoro hokimlari qo‘shinining qatnashuvi, sug‘diylarning 
yakkalanib qolishlari va atrofdan yordam ololmasliklariga sabab bo‘ladi. 
Undan tashqari Samarqand zodagonlari ichida birlik ham yo‘qoladi. 
Tarxunning o‘limidan so‘ng uning tarafdorlari ko‘proq arablarga yon bosa 
boshlashadi. Panjikent hokimi Devashtich shu guruhga rahbarlik qila 
boshlaydi. Qutayba esa “Tarxun o‘limi uchun qasd olaman” deb e’lon 
qiladi.
Qamalda qolgan G‘urak Shosh podshosi, Turkiy hoqon va Farg‘ona 
ixshidiga murojaat qilib ulardan yordam so‘raydi. Turkiylar qo‘shini bu 
paytda Sug‘d chegarasi yaqinida bo‘lib Farg‘ona va Shosh qo‘shinlari 
bilan birgalikda ittifoqchilar lashkarini vujudga keltiradi. Ittifoqchilar 
qo‘shinining tepasiga lashkarboshi etib Turkiy hoqonning kichik o‘g‘li 

---

125 
Inal hoqon tayinlanadi. Qutayba darhol o‘z ukasi boshchiligida saralangan 
qo‘shin tuzib, ittifoqchilar yo‘liga tuzoq qo‘yadi. Arablar ittifoqchilarni 
tor-mor etib, ularning mol-mulklarini talaydilar.
Qutayba shundan so‘ng Samarqandga hujumni kuchaytiradi. Shahar 
ra’danroz (tosh otg‘ich)lardan o‘qqa tutiladi. Bu janglarda ayniqsa 
buxoroliklar, xorazmliklar katta jonbozlik ko‘rsata boshlaydilar. Bir oy 
davomida shahar mudofaachilari Samarqandni qahramonona mudofaa 
qildilar. Arablar oxir oqibatda shahar devorlarini buzib shahristonga 
bostirib kirdilar. Samarqand arablarga taslim bo‘ldi. G‘urak va Qutayba 
o‘rtasida sulh tuzildi.
Qutayba jo‘nab ketishi oldidan shaharda o‘z ukasi Abdurahmon ibn 
Muslim boshliq yaxshi saralangan qo‘shinni qoldirib ketadi. Lekin 
matonatli Sug‘d aholisining qarshiligi bu bilan tugamaydi. Al-
Yaqubiyning yozishicha, 712-yil kuzida Samarqandda arab noibiga qarshi 
qo‘zg‘olon ko‘tariladi. Ularga turklar yordam beradi. Faqatgina 713 yil 
bahorida Qutaybaning yetib kelishi bilan shahardagi qo‘zg‘olon 
bostiriladi. 
Mug‘ tog‘idan topilgan hujjatga ko‘ra Qutayba o‘zining keyingi 
yurishlarida Shosh, Farg‘ona va Turkiy hoqonlik qo‘shinlaridan iborat 
yana bir harbiy ittifoqning qarshiligiga duch keladi. Sug‘d, Choch, 
Farg‘ona ittifoqiga Panjikent hokimi Devashtich ham qo‘shiladi. U Choch 
va boshqa yerlarga o‘z elchisi Fatufarnni yuboradi. Fatufarn nomani 
Choch hukmdori Moxedu tudun (Bahodir tudun)ga topshiradi. Qolgan 
ikki maktubni Farg‘ona elchisi orqali turkiylar hokimi va Farg‘ona 
ixshidiga berib yuborgan. 
Qutayba bu o‘lkalarni tezda o‘ziga bo‘ysundirish harakatiga tushadi. 
Tabariyning ma’lumotlariga ko‘ra, Qutayba 713-yil Buxoro, Kesh, Nasaf 
va Xorazm aholisidan 20000 askar to‘plab berishni talab qildi. O‘z 
qo‘shini bilan uni qo‘shib, qo‘shinni 2 ga bo‘lib ajratadi. Kesh, Nasaf, 
Xorazmdan kelgan qo‘shin Choch viloyatiga, o‘zi esa asosiy kuch bilan 
Ustrishona orqali Farg‘ona vodiysiga yo‘l oladi. Birinchi qo‘shin Choch 
qo‘shinini tor-mor etib, Choch viloyatini egallaydi. Qutayba esa 
Ustrishonda hal qiluvchi jang olib borib Xo‘jand va Kosonni zabt etadi. 
714-yil Qutayba Turkiy hoqonlikdan harbiy yordam kelish yo‘lini 
to‘sish maqsadida Choch vohasiga qayta bostirib kiradi. O‘sha yili asosiy 
yo‘ldagi Isfijob (Sayram)ni ishg‘ol etadi. 715-yil boshida esa Farg‘ona 
podshosi qochib ketishga majbur bo‘ladi. Qutayba o‘sha yili 
Qashqargacha bo‘lgan yerlarni istilo etadi. Hamma viloyatlarga 
arablardan bo‘lgan amirlarni noib etib tayinlaydi. O‘sha yili arab xalifasi 

---

126 
Volid vafot etadi. Xalifalik taxtiga Sulaymon ibn Abdulmalik o‘tiradi. 
Qutayba Sulaymonga nisbatan g‘animlik munosabatida bo‘lib, uni 
qo‘llamas edi. Qutayba uni taxtga chiqishidan norozi bo‘lib isyon 
ko‘taradi. Natijada bu isyon muvaffaqiyatsiz tugab Qutaybaning o‘zi 
Farg‘onada o‘ldiriladi (715-y). 
Shunday qilib, 10-yil davomida olib borilgan doimiy kurashlar 
natijasida Movarounnahr xalifalik ixtiyoriga kirsa-da, ammo uning 
mag‘rur aholisi o‘zini butkul tobe etilgan deb hisoblamaydi. Shuning 
uchun ham Qutayba har yili qishlash uchun Marvga jo‘nab ketar, bahorda 
esa yangi kuchlar bilan Movarounnahrga hujum qilar edi. Shuning uchun 
ham arablar Movarounnahrni egallashda muvaffaqiyat qozondilar. Buning 
asosiy sabablari quyidagicha edi. Avvalo mamlakatda hukm surayotgan 
siyosiy tarqoqlik va kichik hukmdorlarning o‘zaro kurashlari arablarga 
juda qo‘l kelgan edi. 
Bu vaziyatdan ular ustalik bilan foydalanishar edi. Ular kichik 
davlatlarning o‘zaro birlashuviga yo‘l qo‘ymaslikka harakat qildilar va 
buning uddasidan chiqdilar. Arablar o‘zaro kurashayotgan hokimlarning 
biriga ikkinchisini yengishi uchun yordam ko‘rsatib, keyin ularning har 
ikkisini ham birin-ketin bo‘ysundirdilar. So‘g‘dni zabt etishda Qutayba 
arab qo‘shini bilan bir qatorda Xorazm, Buxoro va Nasafning kuchlaridan 
foydalangan edi. 
Ayniqsa arablar ko‘chmanchi jangovar turkiylar bilan o‘troq 
dehqonchilik viloyatlari aholisi o‘rtasida ba’zan yuzaga kelgan 
kelishmovchiliklardan foydalanib, ularni birini ikkinchisiga qarshi 
qo‘ydilar va ittifoqchilarni ajratib yuborishga muvaffaq bo‘ldilar. Shu 
bilan birga, xalifalik Movarounnahrdan harbiy qurol-aslahalar jihatidan 
unchalik ustun bo‘lmasa ham, biroq qo‘shin saflarini to‘ldirib turish 
imkoniga ega edilar. 
Arablar qo‘shiniga muntazam ravishda yangi harbiy kuchlar ichki 
viloyatlardan safarbar qilib turilar edi. Undan tashqari keskin qarshilik 
kurashini olib borgan xalq, mahalliy hukmdorlarning xoinona harakatlari, 
arablar bilan maxfiy til biriktirishlari tufayli muvaffaqiyatsizlikka uchradi.