Oliv va o rta maxsus ta’lim vazirligi umumiy pedagogika

Tarbiya — arabcha so‘zdan olingan bo‘lib, parvarish qilmoq,
ta’lim bermoq, o‘rganish, odob о‘rgatish, mehribonlikко‘rsatish,
himoya qilish singari ma’nolarni anglatadl Shu o‘rinda
Zardushtlik draining muqaddas kitobi boimish “Avesto” katta
ahamiyatga ega. “Avesto”da insonning barkamol bo‘lib yetishishida uning so ‘zi, fikri, ishi, birligiga katta e’tibor berilgan. Bu
axloqiy uchlik eng qadimgi davrlardan boshlab undan keyin yaratilgan barcha ma’rifiy asarlarga asos boigan desak xato qilmagan
bo‘lamiz. Ayniqsa, “Avesto”da inson tarbiyasiga, insonlaming
jamiyatda tutgan o‘miga munosabati to‘liq yoritilgan. Zardusht
ta’limotida tarbiya haqida quyidagicha fikr bildirilgan.
Tarbiya — hayotning eng muhim tirgagi (tayanchi) bo‘lib
hisoblanishi lozim. Har bir yoshni shunday tarbiyalash zarurki, u
awalo yaxshi o‘qishni va so‘ngra esa yozishni o‘rganishi bilan eng
yuksak pog‘onaga ko‘tarilsin deb aytadi va yana yaxshi
ovqatlanadigan xalqdan yaxshi nasi - sog‘lom avlod qoladi” - deb
ta’kidlaydi. Tarbiya ijtimoiy hodisa. Tarbiya kishilik jamiyatining
paydo bo‘lishi bilan vujudga keladi, taraqqiy etdi, jamiyatning
o‘zgarishi bilan tarbiya ham o‘zgarib bordi. Tarbiya xulqni
boshqarish va belgilash bir-birini talab etadigan va belgilaydigan
tarkibiy qismlar — axloqiy ong axloqiy faoliyat va axloqiy
mimosabatlarning murakkab yig‘indisidir. Tarbiya shaxsni
maqsadga muvofiq takomillashtirishning pedagogik jarayoni
bo‘lib, tarbiyalanuvchilaming shaxsiga muntazam va tizimli ta’sir
etish imkoniyatini beradi. Tarbiya - о‘sib kelayotgan yosh avlodda
224
hosil qilingan bilimlar asosida aqliy kamolot - dunyoqarashni,
insoniy e’tiqodni, burch va mas’uliyatni, jamiyatimiz kishilariga
xos boigan axloqiy fazilatlami yaratishdagi maqsadni ifodalaydi.
Tarbiya deb - tarbiyachi o‘zi xohlagan sifatlarini tarbiyalanuvchilarning ongiga singdirishi uchun ulaming ruhiyatiga
ma’luxn maqsadgako‘ra tizimli ta’sir ko‘rsatishiga aytiladi. Tarbiya
bola tug‘ilganidan umxining oxirigacha davom etadigan j arayondir.
Tarbiya - biror maqsadga qaratiigan jarayon, u doimo muayyan
rejaga ega bo‘ladi va buning uchun maxsus vakolatga ega bo‘lgan
kishilar tomonidan amalga oshiriladi. Hamma davrlarda ham
tarbiyachilar yoshlaming axloqi va odobi, iy’moni va vijdoni,
bilimi - malakasi, xatti-harakati, yo‘nalishi, tarixiy tajribasi, davr
talablari va ehtiyojlari, istiqlol vazifalari bilan uyg‘unlashtirib
shakllantirishga, rivojlantirishga harakat qilganlar. 0 ‘z oldiga
inson kuchi, bilimi va irodasi bilan bajarilishi mumkin bo‘lgan
muayyan maqsadlami qo‘ygan davlatlar ham ta’lim-tarbiya
ishlariga befarq qaramagan.
O'rta Osiyo mutafakkirlarining tarbiya haqidagi fikrlari -
o'gitlari. shunday kuchga egaki, ular yoshlar qalbida insoniylik urag‘-
larining unishiga, katta hayot yo‘liga olib chiqishiga yordam beradi.
Shu bois mutafakkir allomalarimizdan Bahovuddin Naqshband, Abu Nasr Forobiy, Yusuf Xos Xojib, Abu Rayhon Beruniy,
Abu AH ibn Sino, Umar Xayyom, Munawarqori, Abdulla Avloniy
va boshqalaming ta’lim-tarbiya va ma’rifat haqidagi g‘oyalaridan
keng foydalanib bugungi kun talabiga javob bera oladigan
yoshlami tarbiyalashda muhim omil bo‘lib hisoblanadi.
Bahovuddin Naqshbandiyning tarbiya haqidagi fikr mulohazalari va pandu nasihatlari g‘oyat qimmatlidir. U barkamol
insonni tarbiyalash dastlab odobdan boshlanishini ta’kidlab
Shunday degan edi: “Adab hulqni chiroyli qilish, so‘z va fe’Ini soz
qilishdir... Adab saqlash - muhabbat samarasi, у ana muhabbat
daraxtining urug‘i hamdir. Agar adabdan ozgina nuqsonga yo‘l
qo‘ysangiz ham, nimaiki qilsang, beadablik ko‘rinadi. Odam
o‘zining bir xil sifat va ko‘rinishida olib yurishi lozimki, toki
odamlarda unga tasarruf (ta’sir qilish) ta’masi paydo bo'lmasin”.
Abu Nasr Forobiy birinchi bo‘lib ta’lim va tarbiyaga ta’rif
225
bergan olimdir. Ta’lim - so‘z va o‘rganish bilangina amalga
oshiriladi. Tartrya - esa amaliyot, ish-tajriba bilan, ya’ni shu yo‘l
orqali amalga oshiriladi, deydi.
Abu Nasr Forobiyning fikricha, har bir shaxs munosib odam
bo‘lishi uchun unga ta’lim va tarbiya zarurdir. U ta’lim orqali
nazariy kamolotga erishadi. Tarbiya orqali esa kishilar bilan muloqotni, axloqiy qadr qimmatni va amaliy faoliyatni o'rganadi. Forobiy bolalaining fe’l - atvoriga qarab tarbiya jarayonida “ qattiq”
yoki “yumshoq” usullardan foydalanish kerak deb hisoblaydi:
1 .T arbiyalanuvchilar o‘qish - o‘rganishga moyil bo‘ Isa, ta’limtarbiya jarayonida yumshoq usul qo‘llanadi.
2.Tarbiyalanuvchilar o‘zboshimcha, itoatiz boisa, qattiq usul
qo‘llanilishi lozim degan fikmi bildiradi.
Yusuf Xos Xojib - tarbiya kishini ezgulikka o‘rgatmog‘i
kerak. Ezguning har ishi chiroyli, har bir qadami go‘zal. Ezgulik
aslo qarimaydi.
Yusuf Xos Xojib tarbiyani juda murakkab jar ay on deb
tushunadi. U beldan madomi, tandan quvvatni, ko‘zdan numi,
dildan oromni talab qiladi degan fikmi bildiradi.
Abu Rayhon Beruniy inson va axloqiy tarbiya haqida fikr
yuritar ekan, «insonga yer yuzini obod etishi va uni boshqarib
turishi uchun aql-zakovat ato etilgan, shuning uchun har bir inson
yuksak axloqli bo‘lishi lozim», - deydi.
Abu Ali ibn Sino bola tarbiyasi haqida fikr bildirar ekan,
bola tarbiyasini unga ism qo‘yishdan boshlashni lozim deb topadi.
Bolaga munosib ism tanlash ota-onaning dastlabki olijanob vazifasi
deb biladi. Ibn Sino bola tarbiyasi bilan awalo ota-ona
shug‘ullanishi kerak deydi.
Umar Xayyomning ta’kidlashicha tarbiyaning maqsadi
“sog‘lom fikr, ziyrak aql va o‘tkir zehnga ega bo‘Igan insonni
shakllantirishdan iborat bo‘lmog‘i kerak”. Faqat chuqur zehngina,
barkamol xalqni qondira oladigan ilhomga erishishi va uning
yordami bilan yuksak aql-idrok farog‘atni hosil qilish mumkin,
lekin shuning o‘zi kifoya qilmaydi, inson yuksak axloqqa ega
bo‘lishi, yaqinlarini sevishi lozim.
Jaloliddin Devoniy bolaning tarbiya olishi, odob axloqli
226
boiislii, uning keyingi tarbiyasiga bog‘liq. Chunki hayotda har
kuni bola ko'radigan, muloqotda bo‘ladigan narsaiar uning xulqiga
yaxshi va yomon tomondan ta’sir etadi. Bolada har kuni insoniy
xislatlar: yurish-turish qoidalari, xushmuomalalik, ota-ona va
boshqa katta yoshdagilarni hurmat qilish, to‘g‘rilik va rostgo‘ylikni
o'rganish, shirinsuxanlik, kamtarlik, so'zlashuv odobiga rioya
qilish kundalik turmushda o‘rganiladi.
Munavvarqori bolalar tarbiyasida faqat ota-onalar emas, balki
muallim vakeng jamoa javobgar ekanligini aytib, ulardan bolalami
axloqli qilib tarbiyalashni talab etdi. U yoshlami bilimi arni puxta
egallashga; mehnat qilishga, umuminsoniy qadriyatlarga sadoqatli
bo'lishga chorladi, ota-onalami farzandlarida ma’naviyat, nafosat,
go‘zallik tuyg‘usini rivojlantirishga da’vat qildi. Munawarqorining fikricha, yosh avlodni tarbiyalash bilangina millatni uyg‘otish, Vatanni ozod qilish, xalq ma’naviyatini yuksaltirish, turmushni farovonlashtirish mumkin. Adib yoshligidan bolalar da melmatga
qiziqish, g'ayrat, jasorat fazilatlarini tarbiyalashni tavsiya etadi.
Tarbiya xususida taniqli o‘zbek pedagogi Abdulla Avloniy
shunday deydi: Al-hosil, tarbiya bizlar uchun yo hayot, yo mamot,
yo najot - yo falokat, yo saodat yo falokat masalasidur1. Ushbu
fikrlardan anglaniladiki, shaxs tarbiyasi hususiy ish emas, balki ijtimoiy, milliy ishdir. Zero, har bir xalqning taraqqiy etishi, davlatlarning qudratli bo‘lishi avlodlar tarbiyasiga ko‘p jihatdan bogiiq.
Shu o‘rinda yurtboshimiz Islom Karimov ta’kidlagamdek
“Farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega
boigan, ongli yashaydigankomil insonlar etib voyaga yelkazish—
ta’lim-tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi
lozim, deb qabul qilishimiz kerak ”. Bu esa ta’lim va tarbiya ishini
uyg‘un holda olib borishni talab etadi. Jamiyatimiz komil insonni
tarbiyalashda, uning ma’naviyatini shakllantirishda eng asosiy
o‘rinni egallaydi. Komil inson tarbiyasi davlat siyosatining ustivor
sohasi hisoblanadi. Komil inson deganda biz, awalo yuksak ongli,
mustaqil fikrlaydigan, xulq-atvori bilan o'zgalarga ibrat bo‘ladigan
bilimli, ma’rifatli kishilami tushunamiz.
1 Abdulla Avloniy, Turkiy guliston yoxud ahloq. Tosbkent, O’qituvchi, 1992.
227
Tarbiya qoidasi - pedagog ta’lim va tarbiya jarayonini
yaxshiroq tashkil etish maqsadida foydalanadigan boshlang‘ich
holat, rahbarlik asosidir.
Tarbiya qoidalari o‘qituvchi, tarbiyachilarga yo‘l-yo‘riq
ko‘rsatuvchi qoidalar hisoblanadi, yangi kishini shakllantirish
vazifalari bilan belgilanadi. Tarbiya qoidalari Sharq va Markaziy
Osiyo faylasuf-donishmandlarining fikrlari va milliy pedagogika
erishgan yutuqlarga asoslanadi. Tarbiya qoidalari mustaqil
xarakterga ega bo‘lib, tarbiyaning o‘ziga xos xususiyatlarini va
qonuniyatlarini aks ettiradi. Tarbiyaviy jarayonda bu qoidalarga
rioya qilish uning samarasini oshiradi, yaxshi natijalarga olib
keladi. Tarbiya qoidalariga quyidagilami kiritish mumkin:
- tarbiyaning maqsadga qaratilganligi qoidasi.
- tarbiyada insonparvarlik va demokratiya qoidasi.
- tarbiyada milliy va umuminsoniy qadriyatlarning ustunligi
qoidasi.
- tarbiyada o‘quvchilarning yosh va shaxsiy xususiyatlaming
hisobga olish qoidasi
- izchillik, tizimlilik, tarbiyaviy ta'sirlaming birligi va
uzluksizligi qoidasi va boshqalar.