Olimning otasi Yakob Freyd ikkinchi bor uylanganida qirq yoshda, boʻlgʻusi ona Amaliya Natanson yigirmada edi

Avstriyalik mashhur faylasuf, psixolog va psixiatr Zigmund Freyd (toʻliq ismi sharifi Sigizmund Shlomo Freyd) 1856 yilning 6 may kuni oʻsha paytda Avstriya imperiyasi tarkibiga kiruvchi Moraviyaning Frayberg shaharchasida tavallud topgan. Hozir Prishibor deb nomlangan bu shaharcha Chexiya hududida joylashgan. Olim tugʻilgan Shlossergasse koʻchasiga endi uning nomi berilgan.

Olimning otasi Yakob Freyd ikkinchi bor uylanganida qirq yoshda, boʻlgʻusi ona – Amaliya Natanson yigirmada edi. Ularning har ikkisi ham Germaniyadan chiqqan yahudiylar oilasidan boʻlib, Yakob Freyd vofurushlik bilan shugʻullanar, oilaning iqtisodiy ahvoli bozordagi narx-navoning koʻtarilishi va pasayishiga qarab oʻzgarib turardi. Shunga koʻra, Zigmund uch yoshga toʻlganida oila tirikchilik vajidan avval Leypsigga, bir yildan soʻng Venaga koʻchib oʻtishga majbur boʻladi.

Ota-onaning oʻqish-yozishga layoqatli bu oʻgʻildan umidlari katta edi. Shuning uchun ham uning taʼlim-tarbiyasiga alohida eʼtibor berishdi. Natijada, Zigmund 9 yoshidayoq gimnaziyaga oʻqishga kiradi. Bu paytda oiladagi farzandlar 8 nafar boʻlib (ularning ikki nafari avvalgi nikohdan edi), Zigmundning oʻqishi uchun barcha sharoitlar yaratib berilgandi. U, ayniqsa, adabiyot va falsafaga boshqacha qiziqish bilan qarar, Shekspir, Kant, Gegel, Shopengauer, Nitsshe asarlari mutolaasi bilan “ilm tishi” chiqqandi. Oʻspirin Freyd nemis tilini mukammal bilishi barobarida grek va lotinchani ham oʻrgangan, fransuz, ingliz, ispan, italyan tillarida esa bemalol gaplasha olgan. Shu bois u 17 yoshida gimnaziyani muvaffaqiyatli bitiradi va 1873 yilda Vena universitetining tibbiyot fakultetiga oʻqishga kiradi…

Freydning tarjimai holi, ilmiy izlanishlari, hamkasblari bilan munosabatlariga oid qiziqarli maʼlumot va tafsilotlar shu qadar koʻpki, ularning hammasiga batafsil toʻxtalib oʻtishning imkoni yoʻq. Shuning uchun ham biz eʼtiborni olim ilmiy-falsafiy merosining ayrim muhim jihatlariga qaratishni maʼqul topdik.

Freyd oʻzining 83 yillik umri davomida 24 jildga jo boʻlgan ilmiy asarlar yaratdi, u tibbiyot fanlari doktori, professor boʻlish bilan birga, dunyoning bir qancha nufuzli ilmiy jamiyatlari, akademiyalari, assotsiatsiyalarining faxriy aʼzosi etib saylangandi.

Zigmund Freyd jahon fanida psixoanaliz yoʻnalishiga asos solgan alloma sifatida tanilgan boʻlib, uning bu kashfiyoti XX asr psixologiyasi, tibbiyoti, sotsiologiyasi, antropologiyasi, adabiyoti va sanʼati rivojiga sezilarli taʼsir koʻrsatgan. U tadqiq etib erishgan muhim ilmiy yangiliklar, yaʼni:

inson psixikasining “U”, “Men” va “Yuksak Men” boʻlimlardan iborat uch tarkibli tuzilmani ishlab chiqqani;

shaxs psixoseksual takomilining alohida bosqichlarini tahlil etib bergani;

inson gʻayrishuurida makon topgan “Edip kompleksi” nazariyasini batafsil tahlil qilgani;

inson psixikasidagi himoyaviy mexanizmlar muntazam ishlab turishini kashf etgani;

“gʻayrishuur” (“bessoznatelnoye”) tushunchasini psixologik jihatdan talqin etgani;

inson ruhiy kechinmalari transferi (bir odamdan boshqa odamga “koʻchib oʻtishi”)ning muhim tibbiy ahamiyatini koʻrsatib bergani, shuningdek, terapevtik davolashning erkin muloqot va tushlarga asoslangan usullarini joriy etgani, ayniqsa, mashhurdir.

Aytilganidek, olimning ilmiy-falsafiy merosi ham hajman, ham mazmunan juda boy boʻlishi barobarida, uning shaxsi, xarakteri, ilmiy gʻoya va qarashlari haqidagi kitoblar, tadqiqotlar, bahslar salmogʻi ham chakana emas. Uning hayotligidayoq boshlangan bu munozara-mubohasalar hozirga qadar ham qizgʻin davom etmoqda. Zero, bahslashuvchilarning bir qismi, Freyd – soʻnggi asrlar ilmining buyuk dahosi sifatida eʼzozlanishi lozimligini taʼkidlashsa, boshqa bir qismi (ular orasida olim bilan birga ishlagan va, hatto, uning qoʻlida taʼlim olgan Vilgelm Fliss, Alfred Adler, Karl Gustav Yunglar ham bor) uni – XX asr fanining mohir fokuschisi sifatida istehzo bilan baholashga moyillik bildirishadi. Nima boʻlganda ham bir narsa aniqki, Freyd davri va undan keyingi palla faylasuflarining aksariyati olim qarashlarini chetlab oʻtolmaydi, uning kashfiyotlariga u yoxud bu sabab tayanishadi. Hatto Freydning ashaddiy tanqidchilaridan hisoblangan amerikalik faylasuf Erix Fromm ham uning koʻplab fundamental gʻoyalaridan kelib chiqib, ayrim biryoqlamaliklar (jumladan, inson xatti-harakatlari markaziga seksual moyillikni qoʻyish)ni inkor etgani holda, ularni yangi nuqtai nazar bilan boyitish yoʻlidan boradiki, bu holni freydizmning inkori emas, balki ilmiy-tanqidiy, ijodiy takomili, deb atash toʻgʻriroq boʻlur edi.

Freyd va u asos solgan freydizm taʼlimoti inson ongini uch qismdan tarkib topgan nihoyatda murakkab qurilma sifatida tushuntiradi, bular: ONG, ONGOSTI, GʻAYRISHUUR. Bu tamoyil boʻyicha, inson hayoti davomida duch keladigan jamiki voqelik mana shu uch “qavat”ning birida, albatta, makon topadi. Odamning koʻrgani, eshitgani, kuzatgani, oʻylagani, his qilgani – hech bir narsa izsiz yoʻq boʻlib ketmaydi. Uning oʻzi “esimdan chiqardim”, “unutdim”, “xotiramdan koʻtarilibdi”, deb oʻylagani barcha narsalar uning yo ongi ostida yoxud gʻayrishuuri puchmoqlarida, albatta, saqlanadi.

Maʼlumki, Freyd uzoq yillar davomida ruhiy kasallarni kuzatish, davolash bilan shugʻullangan. Bu kuzatishlar esa olimni juda qiziq, aksariyat holda asosli xulosalarga olib kelgan. Masalan, u tugʻma boʻlmagan, yaʼni keyinchalik turli jarohatlar natijasida orttirilgan emas, balki ruhiy qiynoqlar sabab paydo boʻlgan asab kasalliklarining tub zamirida oʻz vaqtida izhor qilinmagan kayfiyat, nafrat, muhabbat, his-hayajon faktorlari, turfa tuygʻular, olinmagan oʻch, qolib ketgan alam asoratlari yotishini aytadi. Darhaqiqat, “kechagina tuppa-tuzuk yurgan odam”ning bir kunda telba boʻlib qolishiga dabdurustdan izoh topish oson emas. Freydizm esa buning oʻsha “tuppa-tuzuk yurgan odam” hayotida qachonlardir yuz bergan oʻta muhim voqea-hodisa bilan bogʻliqligini, garchi oʻsha hodisani odamning oʻzi unutganman, deb hisoblasa-da, uning ongosti yoxud gʻayrishuuri unutmaganini, unuta olmasligini isbotlaydi.

Shu joyda olim biografiyasiga qaytib, u 1885 yildan boshlab Parijning mashhur psixiatri Jan Sharko klinikasida ishlaganini eslashimizga toʻgʻri keladi. J. Sharko oʻzining ruhiy xasta bemorlarini, jumladan, gipnoz yordamida ham davolar edi. Avvaliga bu usulni qoʻllab-quvvatlagan Freyd, keyinchalik davolashni gipnozsiz ham undan-da samaraliroq amalga oshirish mumkinligini aniqladi. Freyd bemorlar bilan erinmay, muntazam soʻzlashish, bunda ularni oʻz holiga toʻla qoʻyib berish, erkin muloqotga kirishish yoʻlini tanlaydi. Bu borada olimning shogirdlaridan biri, keyinchalik fanda oʻz yoʻlini yaratishga muvaffaq boʻlgan Frits Vittels oʻzining “Freyd. Uning shaxsi, taʼlimoti va maktabi” kitobida qiziqarli epizodlarni keltiradi. Masalan, Freyd oʻz bemorlari bilan kerak boʻlsa oylab va yillab suhbatlashishdan erinmas ekan. Avvaliga oʻzini boʻlganidan ham battarroq jinni qilib koʻrsatishga harakat qiladigan bemorlar kun oʻtgan sayin bundan maʼno yoʻqligini istar-istamas tan olar, bitta gapni uch kun, besh kun qaytaraverishdan charchab, boshqa tafsilotlarga oʻtar, nihoyat, ajoyib kunlarning birida hayotida qachondir yuz bergan nedir bir muhim hodisa esloviga yetib borar, mana shu kundan eʼtiboran u ongi ostida yoki gʻayrishuurida oʻrnashib olgʻib uni qiynayotgan darddan forigʻ boʻla boshlardi. Vittels tili bilan aytganda: “bemorlar oʻzining qarshisida oq xalatli iblislar oʻtirganidan bexabar holda, butun dardu dunyosini ularga toʻkib solish orqali tuzalish yoʻliga yetib kelishardi”.

Demak, yuqorida eslatilganidek, vaqtida, “issigʻida” izhorini topmagan kuchli, emotsional tuygʻular, kun kelib oʻz egasining aqldan ozishiga sabab boʻlishi mumkin boʻlsa, mohir psixiatr tomonidan oʻtkazilgan xolis, samimiy, erkin muloqot – darddoshlik seanslari uni bu ogʻir xastalikdan xalos qilishi mumkinligi oʻz isbotini topadi.

Freydning o'qishi paytida nevrologiya va psixiatriya alohida tibbiy sohalar sifatida tan olinmaganligi sababli, Vena universitetida olti yil o'qiganidan so'ng olgan tibbiy darajasi uni har ikkala sohada ham tasdiqladi, garchi u o'zi uchun taniqli bo'lsa ham. ikkinchisida ishlash. Freyd neyrofiziologiya, xususan miya yarim palsiyasi mavzusida ilk tadqiqotchilar bo'lib, keyinchalik u "miya yarim falaji" nomi bilan tanilgan edi. U ushbu mavzu bo'yicha bir nechta tibbiy maqolalarni nashr etdi va kasallik uning davridagi boshqa tadqiqotchilar buni sezishni va o'rganishni boshlashdan ancha oldin mavjudligini ko'rsatdi. U, shuningdek, miya yarim falajligini birinchi bo'lib aniqlagan Uilyam Littl tug'ilish jarayonida kislorod etishmasligi etiologiyasi sifatida xatoga yo'l qo'ygan deb taxmin qildi. Buning o'rniga, u tug'ilishdagi asoratlar faqatgina muammoning alomati ekanligini aytdi. 1980-yillarda Freydning spekülasyonları yanada zamonaviy tadqiqotlar tomonidan tasdiqlandi. Freyd afazi haqida ham kitob yozgan.

Freydning psixoanaliz bilan erta ishlashining kelib chiqishi Jozef Breuer bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Freyd Breuerga psixoanalitik usulni kashf etgan. Deb atalmish ur-case psixoanalizning sababi Breuerning ishi edi, Anna O. (Berta Pappenxaym). 1880 yilda Pappenxaym Breuerga o'sha paytda ayol isteriyasi deb nom olgan alomatlari bilan keldi. U juda aqlli 21 yoshli ayol edi. U oyoq-qo'llarining falaji, alohida kishilik va amneziya kabi alomatlar bilan o'zini namoyon qildi; bugungi kunda ushbu alomatlar konversiya buzilishi deb nomlanadi. Ko'p shifokorlar Anna O.ni alomatlarini soxtalashtirishda ayblashgandan keyin, Breuer unga xayrixohlik bilan munosabatda bo'lishga qaror qildi, va u barcha bemorlariga qilgan muomalasi bilan. U yo'qolganlik holatida deb nomlangan vaqt davomida uning mug'ombir so'zlarini eshitishni boshladi. Oxir oqibat Breuer ba'zi so'zlarni taniy boshladi va ularni yozib oldi. Keyin u qizni gipnoz qildi va so'zlarni unga takrorladi; Breuer bu so'zlar otasining kasalligi va o'limi bilan bog'liqligini aniqladi. Uning muammolari haqida gapirib, u "mo'rini supurish" deb nomladi va "gapirish davosi" ga asos bo'ldi.

1890-yillarning boshlarida Freyd Breuer tomonidan tasvirlangan davolash usulidan foydalangan va uni "bosim texnikasi" deb atagan tomonidan o'zgartirilgan. Freydning ushbu davr haqidagi keyingi hikoyalariga asoslangan an'anaviy voqea shundan iboratki, 1890-yillarning o'rtalarida ushbu protseduradan foydalangan bemorlarning aksariyati erta bolalikdan jinsiy zo'ravonlik haqida xabar berishgan. U bu hikoyalarga ishongan, ammo Freydning bemorning do'sti qurbon bo'lganligi haqida hikoya qilganini eshitgan Freyd, uning bemorlari xo'rlash sahnalarini xayol surishgan degan xulosaga kelishdi.

1896 yilda Freyd "isteriya" va obsesif nevroz alomatlari kelib chiqqanligini aytdi ongsiz go'dakligidagi jinsiy zo'ravonlik haqidagi xotiralar va u hozirgi bemorlarning har biri (uchdan biri erkaklar) uchun bunday hodisalarni ochganligini ta'kidladi. Ammo ushbu davrdagi uning hujjatlari va xatlarini diqqat bilan o'qib chiqish shuni ko'rsatadiki, ushbu bemorlar, keyinchalik aytganidek, erta yoshdagi bolalarni jinsiy zo'rlashlari to'g'risida xabar berishmagan: aksincha, u o'z da'volariga jiddiy bog'liq bo'lgan protseduradan foydalangan holda taxmin qilingan voqealarni tahlil qilish asosida asoslagan. somatik simptomlarning ramziy talqini.

Freyd o'z texnikasini bemorni erkin muloqotda bo'lishga va tushlar haqida gapirishga undab, ongga ongsiz fikrlar va his-tuyg'ularni etkazish usullaridan birini kiritdi. Bemorni tahlilchilarga fikrlari va his-tuyg'ularini bildirishga undash uchun analitik tomonidan to'g'ridan-to'g'ri bog'liqlik yo'q. Ushbu jarayon orqali bemorni qayta tiklash va qatag'on qilingan mojarolarni, ayniqsa, bolalarning ota-onalari bilan bo'lgan (yoki ular bilan) mojarolarini qayta tiklash va hal qilish mumkin.