Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий университети ҳ. П. Абулқосимов, М.Ҳ. Абулқосимов иқтисодиёт қисқача изоҳли луғат «noshirlik yog‘dusi»

Бир-бирини тўлдирувчи товарлар деб, бир вақтнинг 
ўзида биргаликда истеъмол қилинадиган, аммо бирининг
нархининг ошиши иккинчисига бўлган талабнинг камайи
-
шига олиб келадиган товарларга айтилади. Масалан, бензин 
ва мотор мойига бўлган талаб бир-бирига боғлиқ, улар бир-
бирини тўлдирувчи товарлардир. Иккита товар бир-бири
-
ни тўлдирувчи ҳисобланса, улардан бирининг нархи билан 
иккинчисига талаб ўртасида тескари алоқадорлик мавжуд 
бўлади (қаранг: Ўзаро боғлиқ товарлар).
Биржа – намуна (ёки стандарт)лар асосида оммавий то
-
варларнинг мунтазам савдо-сотиқ ишларини ўтказувчи ти
-
жорат муассасаларидир. Товар биржаларидан фарқ қилиб, 
фонд биржасида қимматбаҳо қоғозлар ва чет эл валютала
-
рининг олди-сотдиси амалга ошса, меҳнат биржаси ишчи 
кучи эгаси билан уни ёлловчи корхона ўртасида туриб, унга 
бўлган талаб ва таклифни бир-бирига боғлайди. Биржанинг 

---

36
барча шаклларида келишувнинг характерли белгиси то
-
вар, акция ва валюта курсларига, нархнинг тебраниб тури
-
шига чайқов йўли билан таъсир қилишдир. Биржада унинг 
қатнашчилари айирбошлаш тўғрисида битим тузади, ле
-
кин товарни етказиб бериш ва унинг ҳақини тўлаш биржа
-
дан ташқарида юз беради. Бунда товар эгаси ва харидорлар 
қатнашиши шарт эмас. Улар номидан ишни брокерлар (дал
-
лоллар) юритади. Биржанинг яна бир хусусияти шундаки, 
бу ерда ҳали ишлаб чиқарилмаган, лекин тайёрланиши аниқ 
бўлган, олдин сотиб олиниб, эгаси ихтиёрига келиб тушма
-
ган товарлар ҳам сотилади. Биржалар ихтисослашган ёки 
универсал бўлиши мумкин. Ихтисослашган биржаларда 
айрим турдаги ёки бир гуруҳ товарлар, универсал биржа
-
ларда ҳар хил товарлар сотилади. 
Товар биржаси – ў
з-ўзи
-
ни маблағ билан таъминлаш асосида: 1) савдо битимларини 
тузиш учун воситачилик хизматини бажарувчи; 2) савдо жа
-
раёнларини тартибга солувчи, товарлар савдосини таш кил 
қилувчи ва савдо мунозараларини ҳал қилувчи; 3)нарх ўзга
-
ришига таъсир қилувчи маълумотларни йиғиш, уларни чоп 
этиш, ишлаб чиқариш ва бошқа омилларни ўрганувчи таш
-
килот.
 Товар биржаси
да товар ва уни етказиб бериш шартно
-
маси битим предмети ҳисобланади.
 Меҳнат биржаси –
иш
-
чилар ва тад биркорлар ўртасида ишчи кучини сотиш ва со
-
тиб олиш битимларини тузишни амалга оширувчи воситачи 
муас саса. 
Меҳнат биржаси
– ишсизларни ҳамда бошқа ишга 
ўтмоқчи бўл ган шахсларни ишга жойлаштиришда воситачи
-
лик қилади, ишчи кучига бўлган эҳтиёжни ва мавжуд ишчи 
кучи имкониятларини ўрганади, бўш иш ўринлари ҳақида 
маълумотлар бериб туради. Шунингдек, м
еҳнат биржаси
ишсизлар сонини ҳисобга олиб боради ва уларга ишсизли
-
ги учун нафақалар тўлайди.
Фонд биржаси – 
қимматбаҳо 
қоғозлар (акциялар, облигациялар) савдо-сотиғини доимий 
амалга оширадиган ва бошқариладиган бозор. Қимматбаҳо 
қоғозлар курси талаб ва таклифларга бевосита боғлиқдир. Бу 
эса ўз навбатида қимматбақо қоғозлар учун олинадиган да
-

---

37
ромад (дивиденд ёки фоиз) миқдорининг ўзгаришига олиб 
келади. 
Хусусий биржалар-
ҳиссадор компаниялари шакли
-
да ташкил этилади, лекин ўз аъзоларига дивиденд тўламай
-
ди.
Фьючерли биржа – 
савдо-сотиқни фьючерли битимлар 
асосида юритадиган товар биржаларининг замонавий шак-
ли. 
Фьючерли биржа
да савдо битимлари сохта характерга 
эга бўлади (фақатгина битимнинг бир-икки фоизи товар ет
-
казиб бериш билан тугалланади, қолган қисми эса баҳолар 
ўртасидаги фарқни тўлаш би лан банд бўлади); асосан бо
-
зор билан ҳақиқий товар лар бўйича хежирлаш орқали эгри 
алоқада бўлади (қ. Хежирлаш); баҳолардан ташқари битим
-
нинг барча шартларини тўлиқ бирхиллаштиради; битимлар 
ўз моҳиятини йўқотади, чунки харидор ва сотувчи ўртасида 
ҳисоб-китоб юритадиган палата туради.