Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон миллий университети ҳ. П. Абулқосимов, М.Ҳ. Абулқосимов иқтисодиёт қисқача изоҳли луғат «noshirlik yog‘dusi»

Иқтисодиёт назарияси фанининг предмети – 
иқтисодий ресурслар чекланган шароитда жамиятнинг чек
-
сиз эҳтиёжларини қондириш мақсадида ҳаётий неъматларни 
(ва хизматларни) ишлаб чиқариш, тақсимлаш, айирбошлаш 
ва уларни истеъмол қилиш жараёнида вужудга келадиган 
иқтисодий муносабатлар тизимини, ижтимоий хўжалик
-
ни самарали юритиш қонун – қоидаларини ўрганишдан 
иборатдир. 
Иқтисодиёт назарияси фанининг предмети
– иқтисодий ривожланишнинг шароитларини, омиллари
-
ни ва аҳамиятини аниқлаш мақсадида иқтисодий ресурс
-
лар чекланган шароитда жамиятнинг чексиз эҳтиёжларини 
қондириш мақсадида ҳаётий неъматларни (ва хизматлар
-
ни) ишлаб чиқариш, тақсимлаш, айирбошлаш ва уларни 
истеъмол қилиш жараёнида вужудга келадиган иқтисодий 
муносабатлар тизимини, ижтимоий хўжаликни самарали 
юритиш қонун–қоидаларини ўрганишдан иборатдир.
Иқтисодиёт назарияси фанининг ўзига хос тадқиқот 
усуллари: а) 
илмий абстракция усули –
воқеа, ҳодисаларнинг 
таҳлил пайтида халал бериши мумкин бўлган иккинчи да
-
ражали белгилари эътибордан четлаштирилиб, ўрганилаёт
-
ган жараённинг асл моҳиятига тегишли белгиларга эъти
-
борни қаратишдир. б) 
таҳлил ва синтез усули
. Таҳлил – бу 
ўрганилаётган бир бутунни алоҳида қисмларга ажратиш ва 
уларни изчиллик билан таҳлил қилиш. Синтез – бу ҳодиса 
ва жараёнларни қисмларга бўлиш асосида умумий хулоса 
чиқаришдир; в) 
мантиқийлик ва тарихийликнинг бирлиги 
усули.
Тарихийлик далили иқтисодий фанларда ҳам тари
-
хий ривожланиш нуқтаи назаридан тадқиқот олиб бориш
-
ни зарур қилиб қўяди. Чунки иқтисодий жараёнлар жами
-
ятнинг тарихий ривожланиш босқичларида рўй беради. 

---

174
Мантиқийлик усулида жараёнлар фақатгина тарихий нуқтаи 
назардан эмас, шу билан бирга ички зарурий ва қонуний 
боғланишлар бўйича ҳам таҳлил қилинади; г)
экспери
-
мент усули
. Иқтисодий ўсишнинг кескин ўзгариши, хусу
-
сан иқтисодиётнинг инқироз ва беқарорлик босқичларида 
экспериментдан кенг фойдаланилади; д) 
индукция ва дедук
-
ция усули.
Индукция амалиётдан назария томон боришни, 
реал ҳаётдаги рўй берадиган ҳодиса ва жараёнлардан на
-
зариялар яратишни билдирса, дедукция назариядан амали
-
ёт томон боришни, яратилган назарияларни кишиларнинг 
амалий ҳаётида синаб кўришни англатади; е) 
позитив ва 
норматив усуллар
. Позитив усул иқтисодий ҳодисаларнинг 
реал ҳаётдаги ҳолатини қандай бўлса шу ҳолича акс эт
-
тиради; ж) 
макроиқтисодий ва микроиқтисодий таҳлил.
 
Микроиқтисодий таҳлилда иқтисодиётнинг бошланғич 
бўғини бўлмиш корхона ва бошқа иқтисодий субъектлар
-
нинг юқори пировард натижага эришишга қаратилган хатти-
ҳаракати, хулқи тадқиқ қилинади. Макроиқтисодий таҳлилда 
миллий иқтисодиётнинг ҳолати, фаолият қилиши ва натижа
-
лари тадқиқот қилинади. Иқтисодий ресурсларни тўлиқ банд 
қилиш, инфляцияни жиловлаш ва иқтисодий мувозанатлик
-
ни таъминлаш орқали иқтисодий ўсишга эришиш муаммола
-
ри бу таҳлил объектидир. Макроиқтисодий таҳлилда миллий 
хўжалик, унинг алоҳида секторлари (давлат, хусусий, ара
-
лаш) ва жаҳон хўжалиги ўрганилади; з) 
иқтисодий жараён
-
ларни миқдорий таҳлил қилишда
математик, статистик усул
-
лар ва графиклардан кенг фойдаланилади. Математик усул 
иқтисодий ҳодиса ва жараённинг миқдорий ўлчамларини 
аниқлаш имконини берса, график усул ўзгарувчи миқдорлар 
ўртасидаги боғлиқликни кўргазмали қилиб тасвирлайди; и)
 
иқтисодий моделлар
– бу реал воқелик, иқтисодиёт ва унда
-
ги рўй берадиган ҳодиса ҳамда жараёнларнинг соддалашти
-
рилган манзарасидир. Бунда иқтисодий моделларнинг икки
-
та тури ўз ўрнига эга бўлади: мувозанатлашган ва оптимал
-
лашган моделлар:– мувозанатлашган моделлар иқтисодий 

---

175
ҳодиса ва жараёнлар ёки уларнинг натижалари миқдорий 
ўлчамлари ўртасидаги ўзаро боғлиқликни акс эттиради. Ма
-
салан, ялпи талаб ва ялпи таклиф модели, товарлар миқдори 
ва пул массаси модели, даромадлар ва харажатлар моде
-
ли ва ҳ.к.; – оптималлашган моделлар – алоҳида олинган 
иқтисодий ҳодиса ёки унинг натижасидаги миқдорий ўзга-
ришларни ва ҳар бир даврдаги оптимал меъёрларини харак
-
терлайди. Масалан, нарх модели, харажатлар модели, даро
-
мадлар модели ва ҳ. к.