Олий укув юртлари тарих факультети талабалари учун дарслик Укув дастурлари, дарсли аларини



Download 3,05 Mb.
bet34/64
Sana23.02.2022
Hajmi3,05 Mb.
#147241
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   64
Bog'liq
Китоб тарихий география

Илк юнон манбалари. Юнон-форс урушлари бошланиши билан мил.авв^-^ асрлар сиёсий вокеаларида иштирок этган Урта Осиё халкларинннг тарихи кадимги юнон тарихчиларининг асарларида ёртилган.
Бу борада Урта Осиё халклари тугрисида киска булса-да, аник маълумотлар берувчи Геродотнинг «Тарих» китоби айникса кимматлидир. Кадимги даврлардан бошлаб бу китоб дунёда энг машхур тарихий асарлардан бири булиб хисобланган. Унинг муаллифи Геродот «тарихнинг отаси» деб ном олган.
Геродотни Олд Осиё, Миср, Бобил, Эрон ва “дунё чегараларида” жойлашган халклар ва давлатлар тарихи хам анча кизиктирган. Кадимги юнонларнинг фикрларига кура, Урта Осиё ва Хиндистон улкалари инсон яшаган дунёнинг шаркий чегаралари булган. Геродот Урта Осиёда хеч качон булмаган ва бу худуд хакида уз эшитган хикоялари, суриштириб билганлари асосида ёзган.
Геродот “Тарих” китобини мил.авв.455-445 йиллар давомида яратгани бизга маълум. Бу мухим асарида Геродот, Бактрия, Бактра, бактрияликларни 13 марта, сугдларни 2 марта, хоразмликларни (хорасмийлар шаклда) 3 марта, сакларни 11 марта, массагетларни 19 марта тилга олиб, уларнинг моддий маданияти, урф-одатлари, дини ва тарихи хакида хикоя килган.
Геродотнинг Урта Осиё тугрисидаги асосий - фикрлари форсларнинг сак-массагетларга карши юришлари, Кир II ва Тумарис уртасидаги сиёсий муносабатлар, ахамонийлар харбий кушинлари сафида юртимиз халклари жангчиларининг иштироки, уларнинг ярог-аслахалари, йулбошчилари, форс- юнон урушларида уларнинг курсатган жасорати, халкларнинг ахамонийлар давлатига буйсуниши ва махсус улпон тулаши, сак-массагетларнинг урф-одатлари, турмуш тарзи ва диний эътикоди, Урта Осиёдаги Акес дарёсининг сувларидан фойдаланиши хакида ва бошка айрим маълумотлардан иборат.
Геродот Урта Осиёда ахоли жойлашуви умумий худудий чегараларидан бехабар булган.
Геродот маълумотларида берилган «Бактрия халки» тушунчаси маълум бир этник бирликни бирлаштирган булиши мумкин. «Халк» маъносини берувчи «этнос» сузи Геродот «Тарих»ида жуда куп учрайди (тадкикотчилар хисобига кура, тарихчи бу сузни 145 марта тилга олган) ва факат икки жойдагина бу суз Бактрияга нисбатан ишлатилган. Куйидаги келтирилган маълумотлар Г.А.Стратановский томонидан рус тилига таржима килинган геродотнинг «Тарих» асаридан олинган.
Геродотнинг айтишича, Доро I Ахамонийлар давлатини 20 та
VJ
улкага булган. Тарихчи Урта Осиё халклари хакида бундай хабар килади:
Тарих, III китоб, 92. «Бактрияликлардан эглларгача булган халклар 300 талант солик тулаганлар. Бу - ун иккинчи улка».

  1. 93. «Саклар ва каспийлар 200 талант тулаганлар. Бу - ун бешинчи улка. Парфияликлар, хорасмийлар, сугдийлар ва арийлар 300 талант тулаганлар. Бу - ун олтинчи улка» (Бир талант 25,92 кг. кумушдир).

Геродот мунтазам равишда ахамонийлар харбий кушинларидаги юртимиз халкларининг жангчи вакиллари хакида ёритади:
Тарих, VII, 64. «Бактрияликларнинг уст-боши мидияликларнинг уст-бошига ухшаган, улар ук-ёй ва калта найзалар билан куролланганлар. Саклар (скиф кабиласи) узун чуккили калпоклар кийиб, камон ва ханжарлар билан куролланганлар, яна уларда икки киррали харбий болталар- сагарислар булган. Ушбу кабила (айнан скиф кибиласи) амиргий саклар деб номланган. Форслар скифларнинг хаммасини саклар деб атаганлар. Бактрияликлар ва сакларнинг сардори Гистасп - Доро ва Кирнинг кизи Атоссанинг угли булган».
VII, 66. «Парфияликлар, хорасмийлар, сугдлар, гандарийлар ва дадиклар бактрияликларнинг куролларига ухшаган ярог- аслахалари билан харбий юришни бошладилар. Уларнинг йулбошчилари: парфияликлар ва хорасмийларнинг - Фарнак угли Артабоз; сугдларники - Артей угли Азан булган.
VII, 88. «Бактрия чавандозларининг куроллари пиёда аскарлари куролларига ухшаган».
Тарих. 1. 201. «Шу халкларга эга булгандан сунг, Кир массагетларни истило килиш максадини уз олдига куйган. Бу массагетлар жасур ва бехисоб кабиладир. Улар шаркда, куёш чикиши йуналишида, Аракс дарёсининг нариги ёгида исседонларга рупара булиб жойлашганлар. Баъзилар уларни скиф кабиласи деб хисоблашганлар».
I, 202. «Хикоячиларнит\' хабарларига кура, Аракс Истр дарёсидан йирикрок булган, аксинча, бошка бирлари эса уни кичикрок дарё деб хисоблайдилар. Аракс дарёсида ороллар куп... Аракснинг бир узани кенг очик жойда окиб, Каспий денгизига куйилади: Каспий денгизи—бу бошка денгизлар билан богланмаган денгиздир».

  1. 215. « Массагетларнинг кийим-кечакларн ва турмуш тарзи скифларникидан унча фарк килмайди. Уларнинг отлик ва пиёда кушинлари булиб, одатда улар камон, найза ва харбий чукмоклар билан жанг киладилар. Уларнинг хамма нарсалари олтин ва мисдан ишланган. Чукмор, ук ва найзалар учлари мисдан ишланган, уларнинг уст-бошлари олтин билан накшланган. Улар отларининг эгар-жабдукларини хам уст-бошлари каби олтин билан безатадилар. Темир ва кумушдан ясалган буюмлар уларнинг рузгорида ишлатилмайди, чунки бу металлар массагетларнинг ерларида умуман учрамайди, аммо олтин ва мис уларда жуда куп».

  1. 216. «Бугдойни массагетлар экмайдилар, чорвачилик ва баликчилик (Аракс дарёсида балик сероб) билан шугулланадилар хамда сут ичадилар. Массагетлар ичида улугланган ягона худо - бу Куёшдир, Куёшга улар отларни курбон киладилар, чунки дунёдаги энг чаккон худога тез чопар жонликни курбон килиш лозим деб уйлайдилар”.

Мил.авв. 530 йилнинг июль - август ойларида Кир II массагетларга карши юриш бошлаган. Бу вокеалар «Тарих»нинг биринчи китобида тасвирланган: Тумариснинг юртига подшо Кир томонидан совчилариинг етиб келиши; подшога турмушга чиккиш Кир таклифининг Тумарис томонидан рад килиниши; форсларнннг Аракс дарёсидан кечиб утиши ва массагетлар ерларининг ичкарисига кириб бориши; Тумарис бошчилигидаги массагетларнинг харакатлари натижасида форсларнинг бутунлай кириб ташланиши.
Бу хабарларнинг охирида Геродот бундай хулоса чикаради: «Кирнинг улими хакидаги купдан-куп хикоялар орасида менимча, бу хикоя энг ишончлидир». Геродотнинг Акес дарёси сувларидан фойдаланиш хакидаги маълумотларига асосланиб, бир гурух олимлар (Ф.Альтхайм, В.Б.Хеннинг, И.Гершевич) ахамонийлар
VJ
давридан олдин Урта Осиёда маркази Марв ва Хирот булган “Катта Хоразм” давлати ривожланган деган муаммони илгари сурдилар.
Тарих, III, 117. «Осиёда бир водий бор. Унинг хамма томони тог билан уралган, тогни эса бешта дара кесиб, утади. Бир вактлар бу водий хорасмийларга карашли булиб, хорасмийлар, парфияликлар, саранглар ва таманейларнинг чегарадош ерларида жойлашган. Форсларнинг хукмронлиги бошлангач, водий форс подшоси хукмронлигига утган. Водийни ураб олган тогдан Акес номли йирик дарё бошланади. Бешта узанларга булинган бу дарё санаб утилган халкларнинг ерларини даралар оркали сув билан таъминлаган. Аммо форсларнинг хукмронлиги даврида ушбу халклар куйидаги холатни бошдан кечирдилар: Подшо дараларни тусиб сув йулларида тугон дарвозалари куришга буйрук берган. Даралардан чикаётган сув окимининг йули беркитилгани учун тог билан уралган водий урнида кул пайдо булган. Илгари шу сувдан фойдаланиб келган кабилалар бу имкониятдан махрум булиб, дахшатли холатга тушганлар... подшо тугон дарвозаларини очиш учун катта пул (соликлардан ташкари) талаб килган».
VJ
Мухим савдо йулларида жойлашган Урта Осиё вилоятлари Ахамонийлар давлатида катта иктисодий ва харбий ахамиятга эга булган. Бактрияни идора килган сатраплар - хокимлар ахамонийларнинг оиласи вакиллари булган (турт марта Бактрия хокимлари улуг подшо угиллари ёки ака-укалари булган).
Бактрия сатраплари ахамонийлар тахтини кулларига олишни доимо уз олдиларига мухим максад килиб куйганлар. Бактрия хокими Масист ахамонийлар подшоси Ксерксга карши (Масистнинг акаси) Бактрия вилоятида кузголон кутаришга харакат килган.
Тарих, IX, 113. «У угиллари билан маслахатлашиб, улар ва узининг тарафдорлари билан бирга Бактрага йул олади. Подшони тахтдан агдариш учун у Бактрия вилоятида кузголон кутармокчи булган. Агар у бактрияликлар ва саклар олдига уз вактида етиб борганда, уз олдига куйган максадни аник бажариши мумкин эди. Хакикатдан хам бу халклар Масистни хурмат киларди, у Бактрия сатрапи булган. Аммо Ксеркс Масистнинг ниятидан хабардор булиб, унинг кетидан харбийларни юборади, йулда кувиб тутилган Масист, угиллари ва тарафдорлари билан биргаликда улдирилади”.
VJ
Геродотнинг «Тарих» асарида Урта Осиё худуди билан богланган географик тушунчалар кам учрайди. Шулар жумласидан, дарёларнинг номлари-Аракс, Акес ва Каспий денгизидир. Геродот Бактрия маркази Бактра шахрини ва шу вилоятлардаги Барка номли кишлокни икки марта тилга олган (Геродот, IV, 204; VI, 9; IX, 113). Бошка дарёлар, тоглар, куллар ёки шахарлар ва жойлар хакида тарихчи хабар килмаган. Баъзи халкларнинг худудий жойлашуви (саранглар, таманейлар) бизга номаълум булиб колган.
о
Геродотнинг асарида Урта Осиё халкларининг Ксеркс кушинлари ичида кадимги дунё тарихида машхур булган Марафон ва Саламин жангларида юнон-форс урушлари катнашганлари хакида маълумотлар бор. Марафон жангида сакларнинг отлик кушинлари нихоятда катта жасурлик курсатганлар (Тарих, IX.71.).
Саклар ва Бактрия чавандозлари ахамонийлар кушинларидаги энг жасур кисмлардан бири булиб хисобланган. Геродот хабарига кура, Ксеркснинг отлик кушинларида факат айрим халкларгина махсус хизмат килганлар - форслар, мидияликлар, саклар, бактрияликлар, хиндлар, ливияликлар, каспийлар, париканийлар ва араблар (Тарих, VII, 88).
Геродотнинг тарихий анъаналарини давом эттирган бошка бир юнон тарихчиси Ктесий Кичик Осиёдаги Книд шахридан булган. У мил.авв.404 йилдан бошлаб ахамонийлар подшоси Артаксеркс II (мил.авв. 404-359 й.) саройида табиб вазифасини бажарган. Подшо саройида у Шарк чегараларида жойлашган узок шахарлар, давлатлар ва халклар хакида купдан-куп хикоялар эшитган.

Кадимги юнон афсоналари таъсирида тарбияланган Ктесий Шарк достонлари ва тарихига хам жуда кизикиб, форс подшолиги таркибидаги халкларнинг тарихи ва маданиятига оид анча маълумотлар йигиб олган.
Айникса тарихчини Х,индистон ва Бактрия кизиктирган. Унинг Х,индистонга нисбатан катта эътиборини тушуниш мумкин, чунки кадимги юнонларнинг тасаввурларида, бу улка куёш чикишида биринчи ва дунёнинг шаркий чегараларида охирги давлат булиб хисобланган. Х,индистонга чегарадош Бактриянинг олтини, кимматбахо яркирок тошлари, камон ва найзалар билан куролланган чавандозлари Эронда машхур эди. Шу боис Ктесий «Персика» асарининг катта бир кисмини бактрияликлар тарихига багишлаган.
Эрондан юртига кайтганидан сунг Ктесий кадимги форслар тарихини ёритишни режалаштирган. Бирок тупланган маълумотлар айнан форслар тарихи мундарижаси доирасидан чикиб бактрияликлар тарихини ёритишга хам хизмат килган. «Персика» - “Форс тарихи” деб номланган асар мил.авв. 398 йилдан сунг ёзилган.
Ктесий Оссурия хукмдори Нин ва Бактрия подшоси Оксиарт (бошка манбаларда Зороастр, Зардушт) урушлари хакида хамда Кир II нинг бактрияликлар билан уруши тугрисида хикоя килади. Одатда бир гурух олимлар Ктесийни Г еродотга нисбатан ишончсизрок муаллиф деб хисоблайдилар. Уларнинг фикрича, Оссурия подшолари хеч качон Шаркнинг узок чегараларига юришлар килмаганлар, бундан ташкари, Бактриянинг харбий кисмлари унча кудратли булмаган ва Оссурияга карши чиколмаган деб фараз килинади.
Ктесий Бактриянинг куп сонли истехкомлари ва шахарлари хамда мустахкамланган пойтахти хакида, бу шахарни камал килган Оссурия подшоси Нин тугрисидаги шундай ёзади: “...Нин бактрияликларга карши юришни бошлаган. У Бактриянинг калъалари, ахолисининг куплиги ва жасурлиги хакида хабардор булиб, узига буйсиндирган халклардан куп сонли кушинларни йигиб олган. Шу кушинларга сардор булиб, Нин Бактрия юртига бостириб кирган, аммо вилоятдаги хилма-хил тог даралари унинг кушинларни алохида кисмларга булишга мажбур килган.
Бактриядаги купдан-куп йирик шахарлар орасида бир машхур Бактра номли шахар булган. Бу шахар мамлакатнинг маркази
150
булиб, куп шахарлар ичида, баланд ва мустахкам мудофаа деворлари билан уралган, унда подшо калъаси алохида жойлашган”.
Х,атто ХХ асрнинг урталарига кадар кадимшунослар Ктесийнинг Бактрияда кудратли калъалар ва шахарлари хакидаги хикояларга нисбатан ишончсизлик билан карашган. Бирок, кейинги археологик кашфиётлари натижасида Бактрия худудида куп сонли истехкомлар, мудофаа деворлар ва буржлар билан мустахкамланган мил. авв. VII-VI асрларга оид кухна шахарлар аникланди.
Гекатей ва Г еродот асарларидан келиб чиккан “Катта Хоразм” давлати масаласи, шунингдек Ктесийнинг Бактрия подшолиги
VJ
хакидаги маълумотлари Урта Осиёда илк давлатларнинг пайдо булиши илмий муаммосига асос булиб хизмат килди.
Кадимги юнон тарихчиларидан яна бошка бири -Гекатей хакида киска булса хам айтиб утиш лозим. Гекатей Милет шахридан булиб (мил.авв. VI-V асрлар), кадим тарихчилар орасида биринчи булиб ахамонийлар сатрапияларининг руйхатини келтирган ва Кадимги Шарк халклари тарихига оид маълумот берган (жумладан, парфянлг', хорасмийлар, бцтрияликлар ва арияликлар хакида хам ёзган). Унинг маълумотларидан Геродот ва Ктесийлар фойдаланганлар (Ктесий уз асарида ахамонийларнинг подшо саройи хужжатларидан фойдаланганлиги хакида эълон килади). Геродотдан олдин Х,индистон хакида Скилак хабар килган.
У подшо Доро I нинг буйругини бажариб, Х,инд дарёси оркали кемаларда сузиб Арабистон денгизига чиккан ва Кизил денгизни буйлаб Миср киргокларига эсон-омон етиб борган.
Бошка бир юнон муаллифи Ксенофонт «Киропедия» номли асарида, Ктёсий хабарларига ухшаш, Бактра шахрининг оссурияликлар томонидан камал килиниши тугрисида маълумот беради. Шунингдек, Ксенофонт Кир II ва Бактрия урушлари хакида хам ёзади.

  1. Тарихий - маданий вилоятлар ва кадимги давлатлар.


Download 3,05 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   30   31   32   33   34   35   36   37   ...   64




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish