107
зарарли моддаларнинг рухсат этилган концентрацияси (ПДК - РЭК)
кўрсаткичлари ишлаб чиқилган ва давлат стандартига киритилган. РЭК нинг
кўрсаткичлари у ѐки бу зарарли модданинг маълум муддат ичида тирик
организмларга зиѐн етказмайдиган миқдорини аниқлашга
асосан ишлаб
чиқилган бўлиб, у бир марталик максимал концентрация – РЭК
бм
(20 мин.) ва
суткалик ўртача концентрация – РЭК
сў
(сутка давомида) каби кўрсаткичлар
билан белгиланади. Ҳаводаги зарарли моддаларнинг концентрацияси
уларнинг
ҳавога
ташланадиган
миқдорига
боғлиқ.
2. Ифлословчи моддаларнинг атмосферада тарқалиш қонуниятларини
ўрганиш.
Ер юзида ҳаво оқимининг йўналиши ва тезлиги кўпгина омилларга,
шу жумладан, Ернинг айланиши, ер юзасининг Қуѐш
нуридан исиш
даражаси, унинг рельефи, у ѐки бу ҳудуднинг жойлашган географик ўрни,
ҳаво қатламининг баландлиги, иқлим шароитлари каби ҳолатларга боғлиқ.
Шунга мос равишда атмосферага ташланадиган зарарли моддалар турли
йўналишларда турлича тезликда ҳаракатланадилар. Ер юзидан баландлашган
сари ҳаво оқимлари кучаяди ва уларга
тушган зарарли моддалар тез
аралашиб, узоқ масофаларга тарқалади. Масалан, 1883 й. Индонезияда
ҳаракатга келган Кракатау вулқонининг кули Европа мамлакатлари устида
ўзига хос булутлар ҳосил қилган. Аммо, табиий ва техноген тусдаги зарарли
моддалар, одатда, атмосферанинг пастки, яъни ер устки қатламига
чиқарилади. Уларнинг ҳавога тарқалиш тезлиги ва йўналиши
маълум
қонуниятларга буйсунади. Бундай қонуниятларга қуйидагиларни киритиш
мумкин:
1.
саноат ва энергетика зарарли моддаларининг имкон қадар баландроққа
ташланиши уларнинг ҳавога аралашишини тезлаштиради ва узоқ
масофаларга тарқалишига имкон яратади;
2.
ҳавонинг намлиги юқори бўлганда унинг босими ошиб, ҳаракатланиши
сусаяди. Бундай шароитда зарарли моддаларнинг ҳавога аралашиши
секинлашади ва ер сиртига чўкиши тезлашади;
3) ўрта кенгликларда, шу жумладан Ўзбекистонда ҳам, ҳаво
массаси
кўпинча ғарбдан шарққа томон ҳаракатланади ва шунга мос равишда зарарли
моддалар
ҳам
кўпинча
ғарбдан
шарқий
ҳудудларга
кўчади;
4) атрофи тоғлар билан ўралган ҳудудларда жойлашган аҳоли
пунктларида ҳаво оқими суст бўлиб, улардаги саноат ва энергетика
корхоналаридан ҳавога чиқарадиган зарарли моддаларнинг ер сиртига чўкиш
даражаси
юқори
бўлади;
5) рельефи нотекис бўлган ҳудудларда ҳаво оқими одатда юқоридан
пастга ҳаракатланади. Шунга кўра тепаликда қурилган саноат корхонасининг
зарарли чиқиндилари пастда жойлашган аҳоли пунктларини ифлослайди;
108
6.
кўп қаватли уй-жой ва бошқа иншоотлар барпо қилинган йирик
шаҳарларда ҳаво оқими нисбатан суст бўлиб,
зарарли моддаларнинг
ҳавога тарқалиб кетиш имконияти чекланган бўлади;
7.
транспорт ташлама чиқиндиларнинг ҳавога тарқалиши локал харатерга
эга бўлиб, улар ер сирти ҳавосига ташлангани учун узоқ масофаларга
кўчмайди.
Шуни эътироф этиш лозимки, ҳаво массаси оқимининг тезлиги ва йўналиши
йилнинг турли мавсумларида ўзгариб туриш хусусиятига эга. Шунинг учун
ҳам ҳавога зарарли моддаларнинг аралашиб кетиши ва кўчиш йўналишини
аниқлаш кўп йиллик ўртача маълумотларга асосланиб, шамол йўналиши
(«роза ветров») га кўра қуйидаги кўпбурчакли (одатда 8 бурчакли)
чизма
ҳолида
тасвирланади.
Саноат
корхоналарини
жойлаштиришда
ҳудуднинг
рельефини,
ундаги
шамол
йўналишини ҳисобга олиш, саноат
корхоналарининг тутун чиқарувчи
мўриларини баландга кўтариш
аҳоли
пункти
ҳавосининг
тозалигини таъминлашга ѐрдам
беради.
Атмосфера
ифлосланишини
камайтириш
йўлларидан
бири
тошкўмир ва нефть билан ишлайдиган саноат корхоналарини табиий газ
ѐқилғисига ўтказишдир. Шунингдек автомобиль транспортини газ
ѐқилғисига ўтказиш, унинг ѐндириш тизимида ѐниш
эффектини ошириш
ҳамда ѐқилғини кам сарфлаш томонга такомиллаштириш асосида ташлама
газларни камайтириш, электромобиллар тармоғини ривожлантириш кабилар
ҳам
бу
ишга
ижобий
ѐрдам
беради.
Атмосферани соф сақлашда яшил ўсимликларнинг аҳамияти кўпқирралидир.
Яшил ўсимликлар ҳаводаги чанг ва газларни ўзида тутиб қолади, карбонат
ангидридини ютиб, кислород ажратади. Қуѐшли кунда сатҳи 1 гектарга тенг
бўлган ўсимликлар суткасида 280 кг гача карбонат ангидридини ютиб, 220 кг
гача кислород ажратади. Шаҳарлардаги дарахтзор боғлар ҳавосидаги чанг
кўкаламзорлаштирилмаган жойга қараганда ѐзда 42%, қишда эса 37% кам
бўлади. Ўсимликлар ҳаводаги олтингургурт газини 60% гача ушлаб қолиб, ўз
тўқималарида
уни
сульфатлар
кўринишда
тўплайди.
Ўсимликларнинг яна бир фойдали хусусияти, уларнинг ўзидан фитонцитлар
ажратиб чиқариб, ҳавони патоген замбуруғлар ва бактериялардан
тозалашдир. Бир гектар арчазор бир кунда 30 кг, баъзи
игнабаргли дарахтлар,
масалан, кедр қарағайи, бундан ҳам кўпроқ фитонцит ажратиб чиқаради.
109
Дарахтлардан ажралган фитонцитлар ҳаводаги бактерияларни ўлдиргани
учун ҳам ўрмонлар ҳавосида бактериялар сони шаҳар ҳавосидагидан 200-250
марта
кам
бўлади.
Яшил ўсимликлар шаҳарларнинг микроиқлимини мўътадиллаштиришда
муҳим роль ўйнайди. Дарахтлар иссиқ пайтларда атмосферага кўп сув
буғлари чиқариб, ҳаво намлигини 20-30% га оширади. Бу эса шаҳар ҳавосини
асфальт, бетон ва ғиштлар ҳароратидан қизиб кетишдан сақлайди.
Шаҳарлардаги дарахтлар, шунингдек, товуш тўлқинларини ютиб, шовқинни
пасайтиради. Бу эса, ўз навбатида, инсонлар асабини тинчлантириш ҳамда
уларнинг меҳнат қобилиятини оширишда муҳим ўрин тутади. Атмосферани
турли зарарли моддалардан муҳофаза қилишда ҳавога ташланадиган
технологик чиқиндиларни махсус қурилмаларда тозалаш алоҳида аҳамиятга
эга.
Do'stlaringiz bilan baham: 
