|
Ўзбек адабий тили ва диалектлар
131
Ўзбек адабий тилининг шевалар билан, шеваларнинг адабий тил билан
ўзаро муносабати, уларнинг бир-бирига бўлган таъсирида кўринади. Адабий
тил ўқув-ўқитиш ишлари, вақтли матбуот, радио-телевидение ва етакчи
шаҳар шевалари таъсири орқали шеваларга таъсир ўтказиб, уларни адабий
тилга яқинлаштириб бораётган бўлса, шеваларнинг адабий тилга бўлаётган
таъсири эса, адабий тилнинг луғат таркибини янги сўзлар билан
таъминлашда кўринади. Ўзбек шевалари бўйича тўпланган лексик
материаллар кўрсатдики, унда кўплаб адабий тилда муқобили бўлмаган ва
умуман адабий тилда йўқ сўзлар учрайди. Бундай сўзларни эҳтиёж
туғилганда адабий тилга қабул қилиб олиш, адабий тилда муқобили бўлган
сўзларнинг синоними сифатида, муқобили бўлмаган ҳолда алоҳида адабий
тил лексик бирлиги сифатида фойдаланиш имконияти мавжуд. Мана
шундай қилинганда ўзбек адабий тилининг луғат фонди ва луғат таркиби
янада бойиши аниқ.
Ўзбек адабий тили пайдо бўлганидан ҳозирги давргача такомиллашиб
келишида туркий тилда яратилган асарларнинг муҳим ўрни бор. Юқорида
қайд этилган ХI-XII асрлардаги қадимги ёзма ёдгорликлар ўша давр тилини
бойитишда алоҳида аҳамиятга эга. Бу асарлар ўзбек халқ тили ва адабий
тили тараққиётига муносиб ҳисса қўшган асарлардандир.
XIV-XV асрларда буюк Навоий асос солган эски ўзбек адабий тили
тўла шаклланиб етди. Албатта, бу узоқ даврнинг маҳсулидир. Бу давр
адабий тилининг ривожланишида Лутфий, Навоий, Атоий, Саккокий, Бобур
каби ижодкорлар яратган асарларнинг алоҳида ўрни бор. Айниқса, Алишер
Навоийнинг сермаҳсул ижоди ўша давр адабий тилини тараққий этишида
улкан ҳисса бўлиб қўшилган бадиий дурдоналардандир. Навоий «Хазойин
ул-маоний», «Хамса», «Лисон ут-тайр», «Мажолис ун-нафоис», «Мезон ул-
авзон», «Муҳокамат ул-луғатайн» каби асарларини ўзбек тилида яратиб, бу
тилда ҳам бадиий ва илмий асарлар ёзиш мумкинлигини кўрсата олди.
XVIII-XIX асрларда ҳам ўзбек адабий тили бойиди ва тараққий этди.
Ўзбек адабий тили билан халқ тили ўртасидаги муносабатлар бу даврдаги
132
феодал тарқоқлиги туфайли бироз бир-биридан узоқлашса-да, ХIX асрнинг
иккинчи ярми ва ХХ асрнинг бошларида яна ривожланди. Бу даврга келиб
тилимизнинг
грамматик
қурилиши,
луғат
бойлиги
бир
қанча
қийинчиликларга дуч келса-да, анча тараққий этди. Бунда Фурқат,
Муқимий, Аваз Ўтар ўғли, Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий, Абдулла Қодирий,
Фитрат, Абдулла Авлоний, Чўлпон каби шоир, ёзувчиларнинг хизмати
каттадир. Маълумки, ўзбек адабий тилининг тараққиёти халқ тилининг
тараққиёти билан бевосита боғлиқ. Чунки адабий тил ўз эҳтиёжи учун зарур
воситаларни халқ тилидан, яъни шевалардан олди, улар ҳисобидан бойиб
борди.
Адабий тил ва бадиий адабиёт тили тушунчаси айнан бир нарса эмас.
Бадиий адабиёт тили миллий адабий тилининг бир соҳаси, услубий
соҳасидир. Унда адабий тил, жаргонлар, лаҳжалардан турли мақсадларда
фойдаланилади. Адабий тилнинг қўлланиш доираси миллий тилга нисбатан
чекланган бўлади. У лаҳжа, шевалар билан алоқада бўлса ҳам, уларни ўз
ичига қамраб ололмайди. Миллий тил эса ўзбек адабий тили ва халқ
шеваларини ўз доирасига қамраб олади.
Ўзбек адабий тили ХХ асрда миллий тил сифатида шаклланиш
жараёнида анчагина сўзларни шевалардан олди. Шу билан адабий тил у
шеваларга ўз таъсирини кўрсатди. Натижада шевалар фонетик, грамматик,
лексик хусусиятлари билан адабий тилга мослашиб борди. Шуни айтиш
мумкинки, шеваларнинг адабий тил билан муносабати ҳақида гап борганда
улар ўртасидаги ўхшаш, фарқли томонлар ҳамда адабий тилда сўз ва
грамматик шаклларни меъёрлаштиришда шеваларнинг ўрни, умуман адабий
тилга нисбатан тутган мавқеи назарда тутилади. Маълумки, ҳар бир шевада
бирор тушунча биргина сўз билан ифодаланмайди. Айрим шеваларда бирор
тушунчани ифода этаётган сўз, бошқа шеваларда бошқа бир тушунчани
ифода этиши ёки этмаслиги мумкин. Шу сабабли ҳам адабий тил барча
шевалар учун тушунарли бўлган сўзларнигина қабул қилади.
133
Ҳар бир тилнинг ўрганилиш даражаси, унинг ички қонуниятларини
билиш, бу тилнинг шеваларини тавсифлаш, уларда сақланиб келаётган
бойликларни аниқлаш шевалар билан адабий тил орасидаги алоқаларни
ўрганиш билан узвий боғлиқдир. Шу сабабли ҳам шевалар лексикасини
чуқурроқ ўрганиш, эҳтиёж туғилганда шева сўзларни адабий тилга олиш
лозим.
Ўзбек шевалари лексикасидаги деярли барча сўзлар оғзаки, жонли нутқ
жараёнида адабий тилдаги сўзлардан бирор жиҳатидан оз бўлса ҳам
фарқларга эга. Шевага хос сўзларни ўзбек адабий тили лексикасига қиёслаб
қуйидагича ҳолатлар белгиланди:
1) Адабий тилда муқобили бор сўзлар;
2) Адабий тилда муқобили йўқ сўзлар;
3) Адабий тил ва шевада шаклан ўхшаш, аммо маъноси ўзга сўзлар;
4) Адабий тил билан шевада маъноси ўхшаш, аммо шакли бошқа
сўзлар.
Do'stlaringiz bilan baham: |
