Suhbat metodi.
Bu metoddan bolaning atrof-muhit haqidagi bi-
limlarini, xulq-atvori, oila va ta’lim muassasasiga munosabatini aniq
lash uchun foydalaniladi. Bolalarga beriladigan savollar tushunarli va
qiziqarli bo'lishi kerak. Suhbatga alohida tayyorgarlik ko'riladi, ya’ni
mavzu, savollar oldindan o'ylangan bo'ladi. Ko'p hollarda bolalar
ning javobi savollarning mazmuni bilan bir qatorda, bolalarning tek-
shiruvchiga nisbatan munosabatiga ham bog'liq. Bolalarning javob-
132
lari yozib boriladi. Ushbu metod natijalari bilan boshqa tekshiruv
metodlari orqali olingan ma’lumotlar tahlil qilinadi.
Test metodi. Test inglizcha so‘z bolib, tekshirish, sinash
ma’nolarini anglatadi. Bu usulning afzalligi shundaki, qisqa
vaqt ichida, ommaviy tarzda ko‘p tekshiruvchilarni tekshiruvdan
o‘tkazish mumkin. Testlar mazmuniga, tuzilish shakliga ko'ra: in
dividual, guruhli, harakat, intellektual, psixologik va boshqa tur
larga ajratiladi. Test — bu bolalarga qat’iy aniq sharoitda tavsiya eti-
ladigan, maxsus tanlangan vazifelar tizimi. Bolaning har bir to'g'ri
javobi uchun baho qo'yiladi. Test javoblari bir necha variantlarda
beriladi. Vazifa bir xil yoshdagi bolalar guruhiga beriladi va ular
ning o'rtacha o‘zlashtirish ballari hisoblab chiqiladi.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga tavsiya etiladigan test
lar birlamchi faoliyat (o'yin, qurish-yasash) tarzida tavsiya etiladi.
Testlar yordamida bolalarni maktabda ta iim olishga tayyorgarlik
darajasini aniqlash mumkin. Shuningdek, testlardan foydalanib,
rivojlanishida orqada qolishlar kuzatiladigan bolalarni aniqlash
mumkin. Lekin testlar bolalarning rivojlanishidagi kamchiliklarni
keltirib chiqaruvchi sabablarni aniqlash imkonini bermaydi. Shu-
ning uchun test metodini boshqa metodlar bilan birgalikda qo'llash
tavsiya etiladi.
Sotsiometriya metodi. Bu metod shaxslararo munosabatlarni,
shuningdek, bolalarning guruhdagi o‘rnini o‘rganish imkonini be
radi. Bunda asosan quyidagicha savollardan iborat anketalar tarqati-
ladi: «Sen kim bilan sayrga borishni xohlaysan?», «Sayrda kim bilan
o'ynashni xohlaysan?», «Tug'ilgan kuningga kimni taklif etasan?»,
«Kim bilan bir partada o‘tirishni xohlaysan?» va h.k.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga bunday savollar be
rish tavsiya etilmaydi. Bunda bolaga o'ziga yoqqan 3 ta o'yinchoqni
tanlab olish taklif etiladi. So‘ng bolaga «maxfiy tarzda» shu
o'yinchoqlarni o'ziga yoqqan bolalar shkafchasiga solib qo'yish tav
siya etiladi. Olingan natijalar sotsiogramma jadvalida aks ettiriladi.
Jadvalda aks etgan natijalar yordamida guruh «yulduzlari», lider
bolalar guruhi aniqlanadi. Shuningdek, bu metod yordamida bola
larning kirnlar bilan do'stligi yoki do'stlashishga intilishlari haqida
m aium ot olinadi.
133
Sotsiometriya metodi xuddi test metodi kabi bolalarni shaxs
lararo munosabati haqida tashqi ko'rinishdagi m a’lumotlarni be
radi. Shuning uchun, to'Iaqonli ma’lumotga ega bo'lish uchun
sotsiometriya metodi boshqa psixologik metodlar bilan birgalikda
qo'llanilishi tavsiya etiladi.
Logopsixologiyaning rivojlanish tarixi
Qadimgi Rim pedagogi M.F. Kventilian o'zini «notiq tarbi-
yalovchi» ustoz deb hisoblaganligi uchun ham bolalar nutqining
o'zgarishiga, nutqda uchraydigan nuqsonlarga katta e’tibor bergan.
U bolalarning nutqi yoshlik chogldanoq sof bo'lishi uchun kurash-
gan va bolalarni uyda tarbiyalash uchun olinadigan enaga va murab-
biylarning talaffuzi yaxshi bo'lishi kerak, deb uqtirgan. Shuningdek,
Kventilian musiqiy ta’lim berish masalasiga ham bolaning nutqini
yaxshilash nuqtayi nazaridan qaradi. Tilni o'rganishda musiqadan
foydalanish talaffuzning yaxshilanishiga yordam beradi, nutqning
uslubini yaxshilaydi, uni ifodali nutqqa aylantiradi, deb hisoblagan.
Bu ishlarda nutqning talaffuz tomoni, lug'at boyligi, grammatik
tuzilishi, mantiqiy va tovush tomonlarini o'zgartirish masalalariga
ham alohida e’tibor bergan.
Nutq nuqsoniga ega bolalarda intellektual rivojlanish sur’ati
orqada qolishi mumkin. U atrofdagilar bilan kam muloqotga kira
di, shunga bog'liq holda tasavvur doirasi chegaralanadi, tafakkur
ning rivojlanish tempi orqada qoladi. Shunday qilib, nutqiy buzilish
tahlili psixik rivojlanishning turli tomonlari bilan bog'liqligi asosida
nutqiy patologiyalar mavjud bolalarni o'rganishga kompleks yon-
dashuv bo'lishni talab etadi. Uni maxsus psixologiyaning tarkibi
bo'lgan logopsixologiya fani o'rganadi. Logopsixologiya fani rivojla
nishining bir necha bosqichlari mavjud:
Klinik bosqich. Nutqiy buzilishlar logopediya fanining tadqiqot
obyekti bo'lgan. Nutqiy patologiyali bolalarni o'rganish XIX—XX
asrga to'g'ri keladi. Nutq nuqsoni mavjud bolalarni o'rganish termi-
nologiyasi turli bosqichlarda turlicha bo'lgan. 1920-yillarda Rossi-
yada og'ir nutqiy buzilishlar «alaliya» atamasi bilan ifodalangan.
Chet elda bu buzilish «rivojlanish afaziyasi», «konstitutsional nutq
ning to'xtashi», «tug'ma afaziya» (A.L. Kenton, F. Jilr, F. Koxar) deb
nomlangan.
134
Nutq buzilishlarining dastlabki tasnifi A. Kussmaul (1877) ti-
pologiyasidir. Bu tasnif XX asrning birinchi choragida chet el va rus
tadqiqotchilarining ilmiy ishlarida keng qoilanilgan (G. Gutsman,
E. Freshels, S.M. Debragayev). Ular ilgari surgan tasniflarda um u
miy jihatlar ko‘p edi (Klinik yondashuvda nutq kamchiliklarining
nomlari lotin va yunon so‘z yasovchi elementlaridan tashkil topgan
solzlardan iborat bo‘lgan).
Pedagogik bosqich. Rus olimlari M.Y.Xvatsev, F.A.Rau,
O.V. Pravdina, S.S.Lyapidevskiy va boshqa olimlar klinik tas-
nifga o‘zgartirishlar kiritadi. Natijada bir shaklga kiruvchi nutqiy
buzilishlar haqidagi tasavvurlar sezilarli darajada o‘zgaradi. Le
kin o‘zgarishlar klinik terminologik apparatining o‘zgarishiga
olib kelmaydi. Tushuncha va term inlar tibbiyotda, logopediyada
qoilanilgandek bir xilligicha qolaveradi.
Psixologik bosqich. Nutqiy va ruhiy rivojlanish o‘zaro bogiiq
boiib, korreksion-pedagogik yordam berishda katta ahamiyatga
egadir. A. Kussmaul, P. Mori, M.V.Bogdanov-Berezovskiy, R.A.Be-
lova-David kabi olimlar intellektual rivojlanishga nutq nuqsonlari
katta ta’sir ko‘rsatadi, deb ta’kidlab o‘tadilar. Ular nutqiy doiradagi
birlamchi buzilishlar intellektual darajaga, psixik rivojlanishning
orqada qolishiga ta’sir ko‘rsatadi, degan fikrni bildirganlar.
Nutq rivojlanishida nuqsoni bor maktabgacha yoshdagi bolalarda
kuzatiladigan nutqiy va psixologik buzilishlar R.Y. Levina tom oni
dan tadqiq etilgan.
R.Y. Levina nutq buzilishlarida bilish faoliyati buzilishini
ko‘rsatadi. Bu nuqtayi nazar bir qator olimlarning ishlarida ham
o‘z aksini topgan (T.A. Vlasova, V.I. Lubovskiy, L.S. Svetkova,
IT . Vlasenko).
M aium ki, nutq murakkab funksional tizim ni o‘z ichiga oluvchi
jarayondir. Bu tizimning har bir tarkibiy qismi boshqa qismlar bilan
bogiangan. R.Y. Levina va uning shogirdlari nutqni uch tarkibiy
qismga b o iib
0‘rganishni tavsiya etadi: fonetik-fonematik, leksik va
grammatik. Olima, shuningdek, gapirmaydigan (alalik) bolalarni
to'rt guruhga ajratadi: nutq kamchiliklari fonematik idrok buzilish
lari bilan bogiiq boigan bolalar; nutq kamchiliklari bilan fazoviy
tasavvurlari buzilgan bolalar; nutq kamchiliklari motivatsiya — ehti-
135
yoj doirasi buzilishlari bilan bog'liq bo'lgan bolalar; nutq kamchi-
liklari ko'ruv idrok buzilishlari bilan bog'liq bo'lgan bolalar.
Nutq buzilishlari jarayonida nutqiy buzilishlar va bilish faoliya-
tining o'zaro munosabatlarini Y.M. Mastyukova ham tadqiq etgan.
Bolalardagi nutq kamchiliklari polimorf bo'ladi. Y.M. Mastyukova
bunday buzilishlar markaziy nerv tizimining buzilgan joyiga qarab
organik va funksional bo'ladi va differensial yondashuvni talab eta
di, degan fikrni olg'a surgan.
O.N.Usanova, Y.F.Garkusha, N.T. Sinyakova kabi olimlar nut
qiy patologiyasi mavjud bolalar diqqati xususiyatini tadqiq etganlar.
Ularning fikricha, bolalar diqqatining beqarorligi o'z harakatlarini
rejalashtirishda o'ziga xos qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi.
Nutq kamchiligiga ega bo'lgan bolalar tafakkurining muammo-
lari I.Peresleni, T.A. Fotekova, l.T. Vlasenko va boshqa olimlar to
monidan o'rganilgan.
Nutq kamchiligiga ega bo'lgan bolalar shaxsiy xususiyatlari
O.S. Orlova, L.Y. Goncharuk, L.M.Shipitsina, L.S.Volkova va
boshqalarning ishlarida o'rganilgan. Logopsixologiyaning taraqqi-
yotiga B.M.Grinshpun, O.N.Usanova, LT.Vlasenko, T.B.Fili-
cheva, L.G. Solovyova va N.S. Jukovalar ilmiy-tadqiqot ishlarining
natijalari ijobiy ta’sir ko'rsatgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |