Oligofrenopsixologiya surdopsixologiya logopsixologiya tift opsixot ogtya

Tayanch so‘zlar va tushunchalar
1. 
O ‘z-o ‘ziga baho berish 
— shaxsning o'z-o'ziga baho berishi 
tushuniladi.
252
N

---

2. 
Shaxsning yo‘na!ganligi 
— shaxsning faoliyatini yo'naltirib 
turadigan va mavjud vaziyatlarga nisbatan bog'liq bo'lm agan 
barqaror motivlar majmuyi tushuniladi.
3. 
Shaxsning qiziqishlari 
— qiziqish biron-bir sohada to'g'ri 
mo'ljal olishga, yangi faktlar bilan tanishishga, voqelikni ancha 
to'la va c h u qur aks ettirishga yordam beradigan motivlardir.
14.2. Ko‘ruv nuqsonida faoliyat va kompensatsiya
Ko'rishda nuqsoni bo'lgan bolalarni A .N .L e o n te v ilgari surgan 
va D.B. Elkonin to m o n id an rivojlantirilgan yetakchi faoliyat n aza- 
riyasi asosida tahlil qilinganda u n in g faoliyat obyektlari kabi uning 
subyektlarining obrazlari qiyin shakllanishi bilan bog'liq o'ziga xos­
ligi aniqlanganki, bu yetakchi faoliyat ichida yangi tuzilm alarnin g 
yuzaga kelishida kechikish va u larn ing yoshga oid rivojlanish davr- 
lari cho'zilishi, uzayishida o 'z ifodasini topgan.
Shunday, tashqi olam obyektlaridan atrofdagi kishilarni va 
o 'zini kech ajratish yetakchi faoliyatning ilk shakli — m uloqot- 
nin g tik lan ishiga t a ’sir o 'tk az g a n , predm etli va o 'y in faoliyatida 
aks etgan.
Faoliyatning psixologik xususiyatlarini tavsiflar ekan A.A. Krilov 
«Faoliyatning tashqi vositalari moslashuvi» nom li ishida (К ри л ов 
A.A. А д а п т а ц и я вн е ш н и х средств д еятельности / / Психология. 
- М . : Проспект, 1998. -с. 467) faoliyatning muvaffaqiyatliligi va 
natijaliligiga ko'm aklashadigan uchta tashqi vositasi haqida so'z yu- 
ritadi: in so nn ing ko'rish, eshitish yoki boshqa sensor kanal orqali 
axborot olishini t a ’minlaydigan vositalar; o 'zining harakat qobiliyat- 
lari yoki ovozi vositasida axborot kiritishni ta ’m inlaydigan vosita­
lar; nihoyat, faoliyatning u yoki bu turini tanlashni t a ’minlaydigan 
vositalar.
Ko'zi ojiz va zaif ko'ruvchilarda axborot olish nafaqat tashqi, 
balki to'liq axborotni t a ’m inlam aydigan ichki biologik sabablar, 
shuningdek, rivojlanish va harakat sohasini egallashning qiyinligi 
bilan bog'liq. Bu ko'rishda nuqsoni bo'lgan bolalarda faoliyatning 
turli shakllari kechishining o'ziga xosligi va ularning um um iy psixik 
rivojlanishga t a ’siri haqida Fikr yuritishga im kon beradi. Biroq, bi­
rinchi navbatda, faoliyatning turli shakllarining ularning rivojla-
253

---

nishidagi qiyinchiliklarni yengib o'tishdagi katta rivojlantiruvchi va 
kompensatsiyalovchi rolini t a ’kidlash kerak.
Faoliyatning 
ko'rish 
nuq so n larini 
kom pensatsiyalashda- 
gi roli hozirda deyarli har bir tiflopsixologik tad qiqotda e ’tiro f 
etiladi. L.S. Vigotskiy buni m adan iy -tarix iy rivojlanish n azari- 
yasida ko'rsatib berdi. Tiflopsixologiyada M .I.Z e m s o v a va uning 
«Пути к о м п е н са ц и и слепоты» (Ko'zi ojizlikni kom pensatsi- 
yalash yo'llari) kitobi katta o 'rin tutadi, u n in g asosini turli faoliyat 
shakllarini tashkil etish jarayonida ko'zi ojizlarni rivojlantirish, 
kompensatsiyalash va reabilitatsiyalash masalalari tashkil etadi. 
Ko'zi ojiz bolalarning ilk va m aktabgacha yosh davrini genetik 
tadqiq qilish (L.I.Solnseva) ko'zi ojiz m aktabgacha yoshdagi b o ­
lalarning kom pensator jarayonlari shakllanishi h a m d a ularn in g
um um iy psixologik rivojlanishida predm etli-am aliy, o 'yin va o'quv 
faoliyatining rolini yoritib berdi.
Faoliyatda yangi psixik tuzilm alar hosil bo'ladi va u bolaning 
eng yaqin rivojlanish zonasini yaratadi. Ko'rishda chu qu r (og'ir) 
nuqsoni bo'lgan bolalar uchun faoliyatning turli shakllari sekin 
shakllanishi xos. Ularning ham m asi faoliyat elementlari, ayniqsa 
u n in g ijrochilik qismiga m axsus yo'naltirilgan o'qitishga m uhtoj, 
zero ko'zi ojiz va zaif ko'ruvchilarning harakat sohasi nuqsonga 
tobora yaqin va uning harakat sohasiga t a ’siri eng kuchli bo'ladi. 
Shu sababli yetakchi faoliyatning faol va rivojlantiruvchi roli ko'p 
vaqtga cho'ziladi. M asalan, m aktabgacha yoshda ko'zi ojizlarda 
yetakchi faoliyatning o'zaro a lm ashinadigan shakllari predm etli va 
o'yin sanaladi (L.I.Solnseva), kichik m aktab yoshida esa — o'yin 
va o'qish (D.M . Mallayev). Uch yoshgacha davrda ko'rishda n u q so ­
ni bo'lgan bolalarning psixik rivojlanishda sezilarli orqada qolishi 
kuzatiladi, bunga sabab atrof-olam haqidagi n oaniq tasavvurlarda, 
predmetli faoliyatning turlicha rivojlanmaganligi, sekin rivojlana- 
digan amaliy muloqot, m ako n da oriyentirlanish (mo'ljal olish) va 
mobillikdagi nuqsonlarda nam oyon bo'ladigan ikkilam chi buzi­
lishlar sanaladi.
Shuningdek, A.M.Vitkovskaya predmetli harakatlar shakl­
lanishining s u r’ati 
sekinlashgani, 
ularni 
mustaqil 
faoliyatga 
ko'chirishning qiyinligini t a ’kidlaydi. M aktabgacha yosh davrida
254
N

---

predm etli faoliyatning tiklanishiga u n in g motivatsiyasi va predm et­
larning funksional vazifalarini tu sh u n ish n i t a ’minlaydigan nutq faol 
kirishadi.
Tobora qiyin kom ponent ko'zi ojizlarning m anual qobiliyatlari- 
ga asoslangan ijrochilik funksiyasi bo'lib qolaveradi, bu predmetli 
ha rakatlarnin g takom illashm agani natijasidir. Predm etning funk­
sional vazifasini tushunish va pred m et bilan muayyan harakatni 
am alga oshirish imkoniyati o'rtasida katta tafovut kuzatiladi.
Bu yoshda predm etli h a ra k a tn i egallash ko'p jih a td a n ko'zi ojiz 
bola va katta yoshli k ish in in g ham korlikdagi harakatiga asosla­
nadi, b u n d a katta yoshli k ish in in g h a m korlik elementi yetakchi 
sanaladi. Biroq ko'plab ko'zi ojiz bo lalarn in g m ustaqil xulqida 
N.A. Bern shtey n (1947) ju d a prim itiv va bir xildagi harak atlar bilan 
m akon m aydoni bosqichi sifatida tavsiflagan hara k a tla r kuzatiladi. 
K o'rib taqlid qilish n in g yo'qligi passiv ha ra ka tla rni o'zlashtirish 
va tak ro rlash , ya’ni passiv h a ra k a tn i propriotseptiv sezgirlik va 
h a ra k a tn i bajarishni nazo rat y o rdam id a tahlil qilishni o'z ichiga 
olgan nisbatan m urak kab akt sanaladigan h arakatga taqlid hiso- 
biga kom pensatsiyalanadi. U a n c h a g in a rivojlangan o'z harakatlari 
va o'rgatuvchi h a ra k a tla rin i tah lil va nazorat qilish malakasiga 
tayanadi.
K ichik yoshdagi ko'zi ojiz bolalarning jism oniy va psixik 
rivojlanishi o'zaro bog'liqligini ku z a ta r ekan, E .M y u lle r (1954) 
ko'rsatadiki, ko'zi ojizlarning jism o n an chaqqonligi cheklangan- 
ligi ularn ing psixik rivojlanish va aqliy qobiliyatlari darajasiga t a ’sir 
etadi. Shu bilan bog'liq holda ko'zi ojizga manipulyativ qobiliyat- 
larni rivojlantirishda yordam h a m m a vaqt ham ko'nikm alarga oddiy 
o'rgatishdan ko'ra ko'prog'ini anglatadi. Shu tufayli kichik yoshdagi 
ko'zi ojizlarni va ko'zi ojiz-karlarni predmetli harakatlarga o'rgatish 
amaliyotida qo'llanadigan hamkorlikdagi va bo'lingan harakat m e ­
todi turli operatsiyalarni va h arak atlarn i ajratish, yagona harakatni 
uni tashkil etadigan harakatlarga bo'lish va ularning ketma-ketligini 
o'zlashtirish jarayoni sanaladi.
Predmetli harakatlarga o'zini o'zi o'rgatish ilk va m aktabgacha 
yoshda, odatda, o'y inchoqlardan foydalanish bilan bog'liq. Ular 
bilan o'y nash o'y in choq larnin g vazifalari bilan tanishishni talab

---

etadi va o'yinchoqning o'zida harakat faolligi namunasi mujassam- 
dir. Predmetli harakatlarni o'zlashtirishning qiyinligi shunga olib 
keladiki, hatto ko'pchilik katta yoshdagi bolalarning spontan xulqi 
predmetli-amaliy faoliyat darajasida qoladi.
A.N. Leontevning (1983) faoliyat psixologik nazariyasida pred- 
metlilik tamoyili predmet subyekt harakati qaratilgan obyekt sa- 
nalgan yadro sifatida ajratiladi. Ko'zi ojizlarning predmetli h arakat­
larni o'zlashtirishdagi qiyinchiliklari faoliyatning barcha turlari, 
ju m lad a n o'yinnin g ham tiklanishiga t a ’sir o'tkazadi.
Maktabgacha va kichik maktab yoshidagi ko'zi ojiz va zaif ko'ruvchi 
bolalar uchun xuddi ko'radigan lari kabi tobora mustaqil faoliyat o'yin 
sanaladi (Sh.A.Amonashvili, D.M. Mallayev). Rivojlanishi anomali- 
yali bolalar hayotining senzitiv davrlarini qamrab olib, o'yin ularning 
reabilitatsiya imkoniyatlarini oshiradi, ko'rlik bilan bog'liq nuqson- 
larni korreksiyalar va kompensatsiyalashga ko'maklashadi. Bolaga 
rivojlanishining eng yaqin zonasi o'yin tiflopsixologiyada atrof-olam- 
ni bilish usullarini har tom onlam a rivojlantirish, shaxsda ijobiy sifat- 
larni tarbiyalash vositasi sifatida qaraladi. A m m o ko'rish analizato- 
rining chuqur nuqsoni yoki funksiyasi cheklanishi o'yin faoliyatining 
barcha strukturaviy komponentlarini egallashda qiyinchiliklar keltirib 
chiqaradi: bolalarda o'yin sujeti, m azm unining qashshoqligi, o'yin va 
amaliy harakatlar sxematizmi kuzatiladi.
Ko'rish nuqsonlari ishchan erkin muloqotni jiddiy tarzda mu- 
rakkablashtiradi va qiyinlashtiradi. Ular uchun atrofdagilar bilan 
m uloqotdan qochish, o'zining ichki olamiga oriyentirlanish, «izo- 
latsiya» pozitsiyasini yaratish xos.
Ko'rishda nuqsoni bo'lgan bolalarning o'yin faoliyati tiflopsixo- 
logik tadqiqotlarda turli jihatlardan o'rganiladi: uning kompensa- 
tor jarayonlarini rivojlantirishda (L.I.Solnseva), m a ’naviy sifatlarni 
shakllantirish va o'sm irlarning sinfdan tashqari ishlarda ijtimoiy 
faoliyatini rag'batlantirishda (E.M . Sternina, I.P Chigrinova), pred­
metli va o'yin harakatlarini shakllantirishda (S.M.Xorosh), ko'rish 
idrokini rivojlantirishda (L.I. Plaksina), jismoniy rivojlanish va m a- 
konda oriyentirlanishda (V .A .K ruchinin, R .N .A zaryan, V .P N i k i ­
tin), muloqot vositalarini korreksiyalash va rivojlantirishdagi ijobiy 
rivojlantiruvchi roli ko'rsatib berilgan.
256

---

O 'y in d a bolalar ijtimoiy xulqining turli tiplari nam oyon bo'ladi. 
D .M .M allayev o'yin faoliyatini amalga oshirishda ko'rishda n u q ­
soni bo'lgani uchun xarakterli bo'lgan ijtimoiy m unosabatlarning 
to 'rt darajasini ko'rsatib beradi.
O 'y in d a ijtimoiy xulq darajalari b o lalarning o 'yin faoliyatini 
egallaganlik xarakteri, o 'yin h a ra k a tla rin i egallaganlik darajasi va 
sujet bo'yicha o 'y in g'oyasining mavjudligi bilan nisbatlanadi. B o ­
lalar o 'y in rivojlanishida bir necha bosqichni o'tadi: o 'yin sujeti 
mavjud bo 'lm ag an i o'y incho q lar bilan nospetsifik harakatlar; o'yin 
sujetisiz o 'y inch oq lar bilan elem entar h ara k a tla rn in g yuzaga kelishi; 
o'yin h a rakatlarining paydo bo'lishi va o 'y in g'oyasining beqaror- 
ligi; o 'yin h arakatlarini o'yin g'oyasi bilan nisbatlash va g'oyaga 
muvofiq h arakatlanish k o 'n ik m a larin in g shakllanishi.
O 'yin jarayonida nizoli vaziyatlarning paydo bo'lishi ko'rish 
nuqsonlari bo 'lganda ko'p jih a td a n ham korlikdagi o'y in n i tashkil 
etish, o'rtoqlari harakatlarini nazorat qilish, o'ziga olingan rolni 
bajarishda funksional m unosabatlarni t u sh u n is h n in g qiyinligi, o'yin 
vaziyatini tushu nish ga ko'm aklashadigan m axsus aksessuarlarning 
mavjud emasligi bilan bog'liq.
Faoliyat h a r do im shaxsning o'ziga o'zi yashayotgan m uhitga va 
birovga faol ravishda t a ’sir etish, subyekt va obyektni o'zgartirishga 
yo'naltirilgan harakati tushuniladi. Faoliyat ko'pincha ehtiyoj bi­
lan bog'liq bo'lib, shaxs o 'zin in g qandaydir ehtiyojlarini qondirish 
uchun harakatga, izlanishga yoki faoliyat ko'rsatishga m ajbur bo'ladi. 
Motivlarsiz faoliyat bo'lmaydi. Tashqaridan motivsiz k o'ringan faoli­
yat ham ong osti sohasida yillar davomida shakllangan m otivlarning 
t a ’siri natijasida yuz beradi. M asalan, ko'zi ojiz o'quvchi m aktabni 
bitirgandan so'ng ota-onasi va b oshqalarning noroziligiga q a ra m a s ­
dan tibbiyot bilim yurtiga kirishga urinadi. Nogiron o'spirin bu 
istagi motivini asoslab bera olmaydi. C h u q u rro q tekshirishlarda esa, 
oila a ’zolarining tez-tez kasal bo'lishi, o'z in in g nogironligidan, n o - 
chor ahvoli uni shu xatti-harakatga yo'naltirganligi aniqlandi.
Shaxs faqat faoliyat jarayonida shakllanadi va rivojlanadi. Insoni- 
yat hayotini faoliyatsiz tasavvur etib bo'lmaydi, u ongli, maqsadga 
yo'naltirilganligi bilan hayvondan farq qiladi. Psixologik adabiyot- 
larda ko'pincha uchta yetakchi faoliyat turi farqlanadi.
257

---

Bu m aktabgacha yoshda o ‘yin faoliyati, m aktab yoshida o'quv 
faoliyati va m ak tab dan keyingi hayotdagi m ehnat faoliyatidir. 
A m m o , m a ’lum bir yosh bosqichlarida biron-bir faoliyat tu rin in g
shaxs shakllanishida yetakchi ekanligi tajribalarda tasdiqlanm agan. 
Shaxsning har to m o n lam a yetuk shaxs bo'lib o'sishi uchun har bir 
yosh bosqichida biron-bir faoliyat turi yetakchi bo'lishi m u m k in
emas. «Yetakchi faoliyat» tushunchasi pedagogika va psixologiya 
fanida m a ’lum bir yosh bosqichlaridagi faoliyat tu rin i yaxshiroq 
tasavvur etish uchun qabul qilingan. M aktabgacha yoshdagi ko'r 
va zaif ko'ruvchi o'quvchilarning xatti-harakatini kuzatish shuni 
ko'rsatadiki, bu yoshdagi bolalar o'yin bilan birgalikda atrof-olam
haqidagi, ijtimoiy hayot haqidagi, bilim va tajribalarni faol ravishda 
o'rganadilar. N ogiron bolalarni ayniqsa shu yoshda m ehnatga 
o'rgatm asa keyingi yosh bosqichlarida bu faoliyat tu rin in g m ala- 
ka va k o 'nikm alarini, eng m u him i mehnatsevarlik his-tuyg'usini 
shakllantirish qiyin kechadi. Ko'rish nuqsonining kompensatsi- 
yasida faoliyatning o'rni katta bo'lib, ayniqsa, m aktabgacha yoshda 
rejali, ongli va maqsadga yo'naltirilgan tarbiya va t a ’lim jarayoni 
katta sam ara beradi. Jismoniy va ruhiy nuqsonlarni kompensatsi- 
yalashda faoliyatning ahamiyati haqida ko'pchilik tadqiqotchilar, 
ayniqsa L.S. Vigotskiy to m o n id an nazariy va amaliy fikrlar bildi- 
rilgan. Bu ilm iy-tadqiqotlar orasida M .I.Z em so v a n in g «Ko'rlikni 
kompensatsiyalash yo'llari» monografiyasi alohida o 'rin tutadi. 
Tadqiqotda erta va kech ko'rlik oqibatida yuzaga kelishi m u m k in
bo'lgan ru hiy k a m ch ilik larn in g oldini olishda ruhiy rivojlanishni 
t a ’minlovchi h a r xil faoliyat tu rlarining o 'rn in i hech narsa bosa 
olmasligi tajribalar bilan isbotlangan. Ko'rish a ’zolaridagi nuqson 
bolaning psixom otor sohasiga: o'z vaqtida turib yurishini, harakat- 
lanishini kechiktiradi. Bola q ancha kech yura boshlasa, o 'rn id a n
tursa, atrofidagi narsa va hodisalar haqida shuncha kam m a ’lumotga 
ega bo'ladi.
Natijada ko'r va zaif ko'ruvchi bola narsa va obyektlarning joy­
lashuvi, tom onlari, tashqi ko'rinishi, um um iy mohiyati haqida 
kam m a ’lumotga ega bo'ladi. Lekin, ko'r va zaif ko'ruvchi bolalar 
m aktabgacha yoshda faqat narsalar haqida emas, balki shu yoshda 
«yetakchi» faoliyat turi — o'y in faoliyatiga h a m yetarli kirisha ol-
258

---

maydi. Ayniqsa, harakatli va sherikli o'y inlarga teng huquqli a ’zo 
sifatida qatnashishga qiynaladilar.
C hun ki, tengdoshlari bilan o'ynash uchun bola o ‘yinn ing
m az m u n in i, qoidasini, o 'z in in g o'yindagi vazifasi va rolini yaxshi 
bila olishi z a ru r bo'ladi. 4 —7 yoshdagi bolalarda ko'pgina o 'y in la r 
harakatlanish (yugurish, yashirinish va hokazolar) bilan bog'liq 
bo'ladi. Ko'rish nuqsonida bolan in g harakatlanish doirasi torligi 
uchun u tengdoshlari bilan o'ynay olmaydi. Shuningdek, ko'rlik 
rejalashtirish, bajarish jarayonini nazorat qilish kabi faoliyat bos- 
qichlarining kechishiga salbiy t a ’sir etadi. M aktabgacha t a ’lim 
muassasalari ko'r va zaif ko'ruvchi bolalarni o'yin, o'quv va m eh n at 
faoliyatiga kiritish, elem entar va ko 'n ik m a larn i shakllantirishdagi 
roli ju d a katta.
Ayniqsa, tu g 'm a va erta ko'r bo'lganlarni m aktabgacha yoshda 
har xil faoliyatga kiritish u larn in g k om pensator moslashuviga ijobiy 
t a ’sir etadi. Kech ko'r bo 'lg anlar bilan o'tkaziladigan reabilitatsiya 
ishlari asosan faoliyat jarayonida amalga oshadi. Kech ko'r bo'lgan 
shaxs o'zi uchun yangi sharoitga moslashishi uchun xatti-harakatini 
o'zgartirishi, u ko'proq faoliyatda faol va mustaqil bo'lishi talab 
qilinadi.
Reabilitatsiya — ko'r shaxsni o 'z im koniyatlari doirasida n o r ­
m al hayotga va m ehn atg a qaytarishdir. K o'rlarda fazoviy tasavvur- 
larni va yo'n alishlarni topish malakasi q a n c h alik erta boshlansa va 
u m ustaqil izlanish bilan bog'liq bo'lsa sam arali kechadi. D o im o
yonida h a m ro h bilan yurgan ko'rlarda fazoviy y o'nalishlarni t o ­
pish va m ustaqil yo'l topib yurish m alakasi paydo b o 'lm a s ekan.
M .l.Z em sov a erta ko'r bo 'lg anlarn i iloji boricha e rtaro q har xil 
faoliyatga kiritish ularni hayot to'siqlarini yengishga, tu sh k u n lik
kayfiyatidan saqlashga, parokandalik va markaziy asab tizim ini de- 
generativ o'zgarishlardan saqlashi m u m k in lig in i tajribalar yordam i­
da tasdiqladi.
Ko'rlar faol faoliyatga kirgandan so'ng, ularda kayfiyatning kes- 
kin yaxshilanishi, k o'tarin k ilik kuzatiladi.
O 'y in , keyinroq, o'quv va m eh n a t faoliyati b olalarning ruhiy va 
asab tizim iga ijobiy t a ’sir etib, a n alizato rlar ishini h am jonlan tirad i. 
M arkaziy asab tizim ida qo'zg'alish va to rm ozlanish izga tushadi,
259

---

boshqarish va nazorat etish vazifasi m ustahkam lanadi. Bu esa o'z 
navbatida ta ’lim va tarbiya jarayonida kam chiliklarni kompensatsi- 
yalash va korreksiyalashni yengillashtiradi. M aktabda o'quv faoli­
yati bilan yaqindan bog'liq bo'lgani uchun h am o'zaro bilish va 
tajribalar alm ashinish yuz beradi. Shuning uchun h am birinchi 
sinfda o'quv yilining boshlarida b a ’zi o'quvchilarda kuzatiladigan 
m uloqotdan qochish, kayfiyatning tez-tez o'zgarib turishi, affek- 
tiv holatlar asta-sekin yo'qolib, o'quvchilarda o'z imkoniyatlarini 
boshqalar bilan taqqoslash, boshqalarga yetib olish, muloqotga in- 
tilish paydo bo'ladi.
Ko'r va zaif ko'ruvchi o'quvchilarda — boshlang'ich sinflarda- 
gi mutelik, qiziqishlar va intilishlarning pastligi, faqat buyurilgan 
topshiriqni bajarish bilan chegaralanish, o 'rta va yuqori sinflarda 
faoliyatda mustaqillik, faollik, hatto o'zi qiziqqan m uam m o g a
ijodiy yondashish bilan almashadi. Chunki, nuqsonli bolaning yoshi 
o'sishi bilan faoliyat motivlari (ijtimoiy, axloqiy, bilim va boshqalar) 
ham o'sib boradi. Ko'r va zaif ko'ruvchi o'quvchilarda boshlang'ich 
sinflardan yuqori sinflarga qarab faollikning o'sib borishiga sabab: 
yuqorida aytganimizdek, «Men boshqalardan kam m anm i?» deb 
o'quvchining o'zini faqat nogiron tengdoshlari bilan emas, balki 
sog'lom tengdoshlari bilan o'zini doimo taqqoslashi natijasida har 
tom onlam a, o'sish, rivojlanish yuz beradi. Ya’ni o'z-o'ziga t a ’sir, o'z 
faoliyatini boshqarish va o'zini o'zi nazorat qilish paydo bo'ladi.
Albatta, faoliyatning shakllanishida tarbiyachi va o'qituvchilar- 
ning yo'naltiruvchi, tashkillashtiruvchi va korreksion ishlari katta 
ahamiyatga ega.
A.T. Litvak fikricha, agar ko'r va zaif ko'ruvchi bolalar bilan ki­
chik yoshligidan bir tizim asosida ish olib borilmasa, ko'pincha 
bolalarda kom pensator moslashish to'satdan va stixiyali boshla- 
nadi. V.M. Koganning ko'rsatishicha, stixiyali m ustahkam langan 
kompensator moslashish nuqsonli bolalarda um um lashtirish va 
tajriba o'sishini rivojlantirmas ekari. Shuningdek, to'satdan, reja- 
siz boshlangan va tartibsiz kechgan kompensator moslashish soxta 
kompensator moslashishni keltirib chiqaradi. K o'rlarning boshi- 
ni orqaga tashlab yurishi (peshanalarini to'siqqa urib olishdan 
qo'rqishadi), ko'zi ojizlarning egilib-boshlarini doim o egiltirib yu-
260
N

---

rishlari (ular oyoq ostlarini yaxshilab ko'rish uchun shunday qili- 
shadi) soxta kom pensator moslashuvga misol bo'la oladi. Ba’zi bir 
ko'rlarning gavda a ’zolarini h ar xil tutishi, beo'xshov qiliqlari ham
shu sabablardan kelib chiqadi. Natijada gavdani to'g'ri ushlab, to'g'ri 
yurish, nozik harakatlar shakllanm asdan qoladi. Sog'lom kishi o'z 
faoliyati va qo'l harakatini ikki to m o n la m a nazorat qiladi. Harakat- 
nin g ko'z va m uskul-harakat, taktil sezgilari bilan nazorat qilini- 
shi uchu n h a m ko'p gina harakatlar avtom atlashgan tarzda kechadi. 
Biz paxta terish, stanokda ishlash uchu n har do im h am qo'l va 
b a rm o q lar harakatini ko'z bilan n azorat qilm aym iz, bu harakatlar 
d in a m ik stereotip tarzda, avtom atik shaklda bajariladi. Ko'rlik n u q ­
soni faoliyatni qism an chegaralaydi va unga o'ziga xos o'zgarishlar 
kiritadi. Ya’ni butunlay ko'rlarda qo'l h a m m eh n a t vositasi, h am
nazorat qilish vazifasini bajaradi.
Ko'rlar faoliyatida ko'z nazorati bo'lm aganligi uchun ularning 
m eh n a t faoliyat doirasi ham torayib, ular tez harakatlanadigan, ay- 
lanadigan m ex anizm lar bilan ishlashlari hayotlari uchun xavflidir. 
K o'r va zaif ko'ruvchilarga m ehnat turlari kasb tan la sh d a ularning 
bu xususiyatlarini e ’tiborga olishni taq o z o qiladi.