O‘lchash vositalari, ularning elementlari va

O‘lchov asbobining mutlaq xatoligi deb, shu asbobning ko‘rsatishi bilan o‘lchanayotgan kattalikning hakiqiy qiymati oradagi farqqa aytiladi. Bu erda, xatoliklar plyus yoki minus ishorasi bilan kattalikning birliklarida ifodalanadi. Mutlaq xatolik kattaligining haqiqiy qiymatiga nisbati nisbiy xatolik deb ataladi. Nisbiy xatolik orqali o‘lchashning aniqlik darajasini ifodalash juda qulay.

b   ^X 100%   ^{X k  X x} 100%
^X x ^X x
(1.7)

Odatda, hakiqiy qiymat — X_q va topilgan qiymatlar X_k ga nisbatan ∆X juda kichik bo‘ladi, ya’ni
X  X _x ва Х  Х_к

SHuning uchun, quyidagi ifodani yozish mumkin:

b   ^X 100%   ^X 100%
X _x X _к

(1.8)

SHunday qilib, nisbiy xatolikni hisoblashda mutlaq xatolikning asbobning ko‘rsatishiga nisbatini olish mumkin. Nisbiy xatolik % larda ifodalanadi.
Kattalikning haqiqiy qiymatini aniqlash uchun o‘lchov asbobinnng ko‘rsatishiga tuzatish kiritiladi. Uning son qiymati teskari ishora bilan olingan mutlaq qiymatga teng:
T=X_h-X_k yoki T=-∆X (1.9)
bu erda, T-tuzatma.
Asbobning xatoligi shkala diapazonining foizlarida ifodalanadi. Bunday

xatoliklar keltirilgan xatolik deyiladi va mutlaq xatolikning asbob o‘lchash chegarasiga nisbatiga teng, ya’ni

j  ^X 100%
N
(1.10)

bu erda, N — asbobning o‘lchash chegarasi.
Misol. YUqorigi o‘lchash chegarasi 300⁰ S bo‘lgan potensiometrning ko‘rsatishi X_k = 240⁰S va o‘lchanayotgan haroratning haqiqiy qiymati X_h = 241,2°S bo‘lganidagi mutlaq, nisbiy, keltirilgan xatoliklari topilsin.
Mutlaq xatolik (1.6) ifoda bo‘yicha ∆X= — 1,2°S, nisbiy xatolik (1.8) ifoda bo‘yicha b= —-0,5%, keltirilgzn xatolik (1.10) ifoda bo‘yicha j = 0,4%.
Xatolik qiymati o‘lchash asbobi aniqligini, demak, o‘lchash natijasini xam xarakterlaydi. O‘lchash aniq bo‘lishi uchun xatosi kichik bo‘lgan asboblardan foydalanish lozim. Ammo xatosiz asboblar tayyorlash mumkin emas. Xatosi kichik bo‘lgan asboblar bilan ishlashda katta ehtiyotkorlik talab etiladi. Texnik o‘lchashlar uchun belgilangan qiymatdan oshmaydigan yo‘l qo‘yiladigan xatosi bor asboblardan foydalaniladi.
Asbob ko‘rsatishining standart yo‘l qo‘yadigan eng katta xatoligi yo‘l qo‘yiladigan xatolik deyiladi. Xatolik miqdori o‘lchashlar olib borilayotgan tashqi muhitga (atrof muhit harorati, atmosfera bosimi, tebranish va boshqalarga) bog‘liq bo‘lgani sababli asosiy va qo‘shimcha xatoliklar tushunchalari kiritiladi.
O‘lchash asbobi uchun texnik sharoitlar imkon bergan, maxsus yaratilgan normal ish sharoitida yo‘l qo‘yilgan xato asosiy xatolik deyiladi. Atrof-muhiting normal holati deb 20°S harorat va 101325 N/m² (760 mm sim. ust) atmosfera bosimi qabul qilingan. Tashqi sharoit o‘zgarishining asboblarga bo‘lgan ta’siridan kelib chiqqan xato qo‘shimcha xatolikdir. O‘lchov asboblarining sifati ularning xatoliklaridan tashqari asboblar variasiyasi, sezgirligi va sezgirlik chegarasi bilan xarakterlanadi.
Bir kattalikni ko‘p marta takroriy o‘lchashlar natijasida asbob ko‘rsatishlari orasidagi eng katta farq o‘lchov asbobining variasiyasi deyiladi. Variasiya o‘lchanayotgan kattalikni ma’lum bir miqdorgacha asta-sekin oshirib va kamaytirib aniqlanadi. Variasiya o‘lchov asbobining mexanizmi, oraliqlari, gisterezisi va boshqa

qismlardagi ishqalanishi sababli kelib chiqadi. Variasiya (V) o‘lchov asbobi shkalasi maksimal qiymatining foizi hisobida ifodalanib, asosiy yo‘l qo‘yiladigan xatolik qiymatidan oshib ketmasligi lozim:

_{V } N
^N max ^{ N} min
100%
(1.11)

bu erda, ∆N' — asbob ko‘rsatishidagi eng katta farq; N_max va N_min —asbob shkalasining yuqori va quyi
qiymatlarn.
Asbob ko‘rsatishining aniqligiga uning sezgirligi xam katta ta’sir qiladi. Asbob strelkasi chiziqli yoki burchak siljishining u siljishni xosil qilgan fizik kattalik o‘zgarishiga nisbati asbobning sezgirligi deyiladi:

_{S } n
Q
(1.12)

bu erda, S — asbobning sezgirligi; ∆_n — strelka siljishining o‘zgarishi; ∆Q — o‘lchanayotgan kattalikning
o‘zgarishi.
Sezgirligi yuqori bo‘lgan asboblar asosan aniq o‘lchashlar uchun ishlatiladi.
O‘lchanayotgan kattalik qiymatining asbob ko‘rsatishiga ta’sir qila oladigan eng kichik o‘zgarishi sezgirlik chegarasi deyiladi.
SHkala va strelkaga ega bo‘lgan asboblar uchun asbobning sezgirligiga teskari bo‘lgan kattalik shkala bo‘linmasi qiymati deyiladi:

_{C } Q
n
(1.13)

bu erda, S—shkala bo‘linmasining qiymati.
Ikkita yonma-yon belgi (shtrix yoki nuktalar) orasidagi farq — shkala bo‘linmasi deyiladi. SHkala bo‘linmasining qiymati strelkani bir bo‘linmaga siljitgan kattalik qiymatining o‘zgarishini xarakterlaydi.
Ba’zan kattalikning xaqiqiy qiymatini topish uchun asbob ko‘rsatishini tuzatish koeffisienti K ga ko‘paytiriladi:
X _x  k  X _к (1.14)