“O‟lchash qurilmalari elementlari” Тошкент 2022 O‟qituvchi: Raxmatullayev S. A. I-qism Laboratoriya mаshg„ulоtlаri

3.5-rasm. Aylantiruvchi momentni o„lchash uchun kompensatsion usulga 
asoslangan asbobning funksional (2.5-rasm, a) va struktura sxemasi
(2.5-rasm, b).

---

3.5-rasm, b da asbobning struktura sxemasi ko„rsatilgan bo„lib, unda 
O„
1
†O„
5
lar to„g„ri o„zgartish zanjir zvenolari; TO„ – teskari bog„lanish 
zvenosi; 

 ΔM - M
x
 
va 
M
k
 
momentlar farqi; 

– burilish burchagi; 
Φ –
foto-
elementga tushuvchi yorug„lik oqimi;
IΦ 
– fotoelement fototoki;
U
v
–
kuchaytirgich chiqishidagi kuchlanish; 
 I
– kuchaytirgich chiqishidagi tok. 

---

Aylantiruvchi va kompensatsiyalovchi momentlar to„la tenglashganda, ya‟ni
Mx = Mk = B s w I,
bu yerda 
B
, 
s
, 
w
– lar induksiya, magnitoelektrik mexanizm ramkasini 
yuzasi, ramkani o„ramlar soni. Tenglamani
I
ga nisbatan yechsak,quyidagi ifodaga 
ega bo„lamiz:
I = 1 / Bsw*Mx.
Shunday qilib,zanjirdagi tok bo„yicha o„lchanadigan moment 
M
x
 
to„g„risida 
fikr yuritish mumkin.İfodadan ko„rinib turibdiki,milliampermetr ko„rsatgan tok 
yorug„lik manbaining, fotoelementning, kuchaytirgichning parametrlariga, manba 
kuchlanishiga, shuningdek ramka zanjirining qarshiligiga bog„liq emas, ya‟ni to„g„ri 
o„zgartish zanjiri zvenolarining parametrlariga bog„liq bo„lmaydi. 

---

O‘lchash o‘gartkichlarining asosiy xarakteristikalari 
Ma‟lumki, o„lchash o„zgartkichlari bir fizik kattalikni u bilan funksional 
bog„langan boshqa bir fizik kattalikka o„zgartirish uchun qo„llaniladi. 
O„lchash o„zgartkichlari tuzilishi, ish prinsipiga ko„ra xilma-xil bo„lsada, ular 
ba‟zi umumiy xarakteristikalarga ega. Bular o„zgartish funksiyasi, darajalash 
(graduirovka) xarakteristikasi, xatoligi, o„lchash diapazoni, sezgirligi va hokazo. 

---

GOST 8009-84 ga binoan o„zgartish funksiyasi deganda o„lchash 
o„zgartkichida chiqish signali informativ parametrining kirish signali informativ 
parametri bilan funksional bog„liqligi tushuniladi. O„zgartish funksiyasi
Y
= (
X
)
ni ko„pincha tajriba yo„li bilan topishga, ya‟ni o„zgartkichni darajalash 
(graduirovkalash) ga to„g„ri keladi. Darajalash natijalari esa analitik, jadval va 
grafik ko„rinishida ifodalanadi. 
Darajalash natijasida olingan chiqish va kirish qiymatlarining o„zaro 
bog„liqligi o„lchash o„zgartkichining darajalash (graduirovka) xarakteristikasi 
deyiladi va formula, jadval, grafik ko„rinishida berilishi mumkin. 
Ko„pincha o„lchash o„zgartkichlarida chiqish signali nafaqat kirishdagi 
o„lchanadigan kattalikka, balki tashqi faktorlarga ham bog„liq bo„ladi va 
o„zgartish funksiyasi umumiy Y= (X, Z) ko„rinishda ifodalanadi. 

---

Bu holda o„lchash o„zgartkichini graduirovkalashda Z ning har xil qiymatlarida
qator o„zgartish funksiyalarini aniqlash kerak bo„ladi va bu o„zgartish funksiyasiga 
tashqi faktorlar (omillar) ni ta‟sirini u yoki bu usulda (masalan, tuzatma kiritish bilan, 
avtomatik korreksiyalash bilan) hisobga olish imkonini beradi. 
O„lchash o„zgartkichlarining muhim xarakteristikalaridan biri uning xatoligi 
hisoblanadi. 
O„lchash o„zgartkichining xatoligi haqiqiy va nominal o„zgartish funksiyalari 
orasidagi farq bo„lib o„lchash vositalari (asboblari) xatoliklari singari topiladi. 
 
O‘lchash o‘zgartkichining o‘lchash diapazoni
(doirasi) deb,o„lchash xatoligi 
me‟yorlangan o„lchash kattaligining qiymatlar oralig„iga (chegarasiga) aytiladi. 
O„lchash o„zgartkichlarining yuqorida keltirilgan xarakteristikalaridan tashqari 
parametrlarning mo„tadilligi, ishonchliligi, massasi, narxi, tashqi o„lchamlari va 
parametrlari ham o„rganiladi.

---

Sinov va nazorat savollari
 
O„lchash o„zgartkichlari bajaradigan funksiyasi (vazifasi) va ish prinsipiga ko„ra 
qanday klassifikatsiyalanadi? 
Burilish burchakni o„lchash asbobini sxemasini tshuntiring. 
O‟lchash o‟zgartkichlari qanday turlarga bo‟linadi? 
O„lchash o„gartkichlarining asosiy xarakteristikalari 

---

E’TIBORINGIZ UCHUN 
RAXMAT!