“O‟lchash qurilmalari elementlari” Тошкент 2022 O‟qituvchi: Raxmatullayev S. A. I-qism Laboratoriya mаshg„ulоtlаri

Parametrik 
Generatorli 
Parametrik o„lchash o„zgartkichlarida o„lchanadigan 
kattalik
Qarshilik, induktivlik, o„zaro induktivlik va sig„im kabi elektr 
zanjirining parametrlariga o„zgartiriladi. 

---

Parametrik o„chash o„zgartkichlariga 
Elektromagnit (induksion, 
transformatorli) 
Optoelektrik (fotorezistorlar, 
fotodiodlar va 
fototranzistorlar) 
Termorezistor 
Elektrokimyoviy 
(elektrolitik) 
Elektrostatik o„lchash 
o„zgartkichlari kiradi. 
Rezistiv

---

O„lchash o„zgartkichlari o„zgartish prinsipiga ko„ra: 
To„g„ridan-to„g„ri 
o„zgartiruvchi
Differensial 
Kompensatsion

---

O„lchanadigan noelektrik kattalik 
X
o„lchash o„zgartkichining 
kirishiga beriladi (3.1-rasm, a).Uning chiqishidagi elektr kattalik 
Y
elektr 
o„lchash asbobi (EO„Q – elektr o„lchash qurilmasi) yordamida o„lchanadi. 
Chiqishdagi elektr kattaligining turi va asbobga qo„yiladigan talabga ko„ra 
elektr o„lchash qurilmasi sifatida ba‟zida – magnitoelektrik millivoltmetr, 
boshqa holda – avtomatik potensiometr yoki raqamli o„lchash asbobi 
ishlatilishi mumkin.Odatda o„lchash asbobinining shkalasi o„chanadigan 
noelektrik kattalik birligida darajalanadi. 
3.1-rasm, b da misol tariqasida temperaturani o„lchash uchun 
mo„ljallangan elektr o„lchash asbobi ko„rsatilgan bo„lib, TJ – termojuftlik 
(termojuftlik chiqishidagi EYuK o„lchanadigan temperaturaga bog„liq); mV 
– termojuftlik EYuK ini o„lchash uchun millivoltmetr. Bunda termojuftlik – 
o„lchash o„zgartkichi (O„O„), millivoltmetr – elektr o„lchash qurilmasi 
(EO„Q). 

---

Differensial o„lchash usuliga asoslangan O„O„ larida o„zgartkich ikkita 
chiqish qismalariga ega bo„lgan differensial zveno (DZ), ikkita o„zgartirish kanali 
(O„K
1
) va (O„K
2
) va signallarni ayirish (solishtirish) qurirmasi (SQ) dan tashkil 
topgan bo„ladi (3.2-rasm). 

---

Differensial o„lchash usuliga asoslangan 
O‘O‘
lari additiv xatoligining 
kichikligi,o„zgartish funksiyasining nisbatan chiziqliligi va sezgirligining yuqoriligi 
kabi afzalliklarga ega. 
3.3 – rasmda. Differensial usulga asoslangan burilish burchakni o„lchash uchun 
mo„ljallangan asbob sxemasi ko„rsatilgan. 

---

Asbobda burilish burchakni o„lchash 
uchun induktiv o„zgartkich ishlatilgan bo„lib, 
unda 1 – g„altak o„zgaruvchan tok manbaidan 
ta‟minlanadi.
Qo„zg„aluvchan ferromagnit yakor A ni 
qo„zg„almas o„zak B ga nisbatan holatini 
o„zgarishi 2 va 2 g„altaklar magnit qarshiligini 
bir-biriga teskari ishorali, bir xil qiymatlarga 
o„zgartiradi. Buning natijasida o„zgaruvchan 
magnit oqimi induktivlagan EYuK o„zgaradi: 
E
1 
= E
0 
+ ΔE 
va 
E
2 
= E
0 
– ΔE
. O„zgartkich 
chiqishidagi EYuK millivoltmetrda olchanadi. 

---

Kompensatsion 
o„lchash 
usuliga 
asoslangan 
o„lchash 
o„zgartkichlarida 
o„lchanadigan 
kattalikning 
qiymati 
o„zgartkichning teskari aloqa qurilmasida hosil 
qilingan 
kattalik 
bilan 
to„la 
muvozanatlashgunga qadar o„zgartiriladi (2.4-
rasm).
Bu 
turdagi 
o„zgartkichlarining 
qo„llanilishi o„lchash aniqligini oshiradi va 
o„lchash 
jarayonidagi 
energiya 
sarfini 
kamaytiradi. 

---

Keyingi 
paytlarda 
noelektrik 
kattaliklarni 
kompensatsion 
usulga 
o„zgartirishga asoslangan asboblar keng qo„llanilmoqda. 
Masalan, kichik aylantiruvchi momentlarni o„lchash uchun qo„llaniladigan asbob 
2.5-rasmda keltirilgan. 
O„lchanadigan moment 
M
x
,
ko„zgucha va magnitoelektrik mexanizm teskari 
o„zgartkich (TO„) ning qo„zgaluvchan ramkasi o„rnatilgan valga qo„yiladi. 
Qo„zgaluvchan ramkaga tok momentsiz tok o„tkazgichlar orqali beriladi. 
M
x

moment ta‟sirida val, ko„zgucha va ramka aylana boshlaydi. Ko„zgucha aylanganda 
fotoelement 
(Φ)
yoritiladi va fototok hosil bo„ladi. Fototok kuchaytirgich (K) da 
kuchaytiriladi va TO„ ning ramkasiga beriladi. Mana shu ramkadan o„tadigan tok 
magnitoelektrik mexanizmida o„lchanadigan 
M
x
 
momentga qarama-qarshi yo„nalgan 
kompensatsiyalovchi 
M
k
 
momentni hosil qiladi. Ko„zguchani aylanishi, ramkadagi 
tokning ortishi to o„lchanadigan
M
x
 
va kompensatsiyalovchi moment 
M
k
 
lar to„la teng 
bo„lguniga qadar davom etadi. 

---