Оламнинг илмий манзараси

ҲОЗИРГИ ЗАМОННИНГ ГЛОБАЛ МУАММОЛАРИ.

Нима учун физика, химия, биология ва ҳакозо кўп сонли табиий фанлар мавжуд? Буларнинг ҳар бири яна бир нечта йўналишларга бўлиниб кетади. Масалан, физикада механика, термодинамика, электродинамика, оптика, атом ва ядро физикаси, квант механикаси ва ҳоказо. Албатта, бундай фанлар ва йўналишларнинг кўплиги бизни ўраб турган оламнинг объектив мураккаблиги ва кўп қирралигидан далолат беради. Бундай ҳолларда фанда муоммоларга қуйидаги ёндошув қабул қилинган: аввал анализ (таҳлил) қилиш, сўнгра эса синтез (умумлаштириш). Амалиётда ўрганилаётган масала бир-неча майда бўлакларга, яъни элементларга бўлинади ва улар ўртасидаги боғланишлар, муносабат ва таъсирлар ўрганилади. Таркибий қисмлар анализ қилинади. Сўнгра элементлар яна қайтадан бирлаштирилиб анализ натижалари ўрганилади. Синтез анализ натижаларига суяниб, нарса ва ҳодисаларни бир бутун сифатида ўрганади. Анализ тадқиқот жараёнида билишнинг тайёргарлик босқичи ҳисобланса, синтез буни якунлайди.

Табиатшуносликнинг асосий мақсади нима? Бутун олам яхлитдир, унинг ҳамма қисмлари алоҳида - алоҳида эмас, балким бирликда мавжуд. Шунинг учун бизнинг асосий мақсадимиз оламни фақат бирликда ўрганишдир. Оламни бирликда, яхлит ўрганиш унинг ўзгаришини кузатиш ва олдиндан башорат қилиш имкониятини беради. Фан олдиндан башорат қила олсагина фан бўла олади.
Шу нуқтаи назардан, табиатшуносликнинг кўп асрли ривожланиш жараёнида маълум камчиликлар мавжуддир, яъни анализга жуда катта аҳамият берилиб, фанларни бирлаштирувчи синтез жараёни эса ривожланмай қолган. Натижада инсоният биосферанинг яшаши билан боғлиқ бўлган мураккаб муаммога дуч келди. Олдимизда кўпгина саволлар пайдо бўлмоқда. Масалан, биосфера фаолиятига инсон катта таъсир кўрсатиши сабабли синтезда нафақат табиий фанларни, балки ривожланишга таъсир кўрсатадиган жамиятшунослик ёки ижтимоий фанларни ва жараёнларни ҳам ҳисобга олиш керак бўлади. Ўз-ўзидан маълумки, иқтисодий қонунлар ва жараёнларни ҳам ҳисобга олиш лозим.
Биосфера ва уни тадҚиҚот Қилиш Қийинчиликлари.
Биосфера-ернинг ҳаёт мавжуд қисмидир. Академик В.И.Вернадский назарияси бўйича биосферанинг юқори чегараси-ер сатҳидан тахминан 20 км юқорида жойлашган Қуёшдан келувчи, тирик организмга киргин келтирувчи ультрабинафша нурларнинг асосий қисмини ушлаб қолувчи озон қатлами билан чегараланади.
Биосферанинг пастки чегараси эса ер сатҳидан 3-3,5 км чуқурликдан ўтади. Бу чегара шундай ҳарорат билан аниқланадики, унда ҳаёт бўлиши мумкин эмас. Вернадский бу ҳароратни + 100^оС деб қабул қилган. Инсон ҳаётига муҳим таъсир кўрсатганлиги учун биосфера табиий фанлар тадқиқотлари учун нооддий ва қийин объект ҳисобланади.
Биосферанинг хусусиятларини ўрганишда, аввало унгв инсон томонидан қилинаётган таъсирнинг натижасини ўрганишда, биосфера билан кўплаб тажрибалар ўтказиш лозим бўлади. Бу эса принципиал мумкин эмас. Биосфера билан бевосита тажриба ўтказиш, унинг бениҳоя қимматлигида эмас, балки инсоният ҳаёти учун ўта хавфлилигидадир. Бирорта муваффақиятсиз ўтказилган тажриба одамзоднинг ҳам, биосферанинг ҳам йўқ бўлишига олиб келиши мумкин.
Бундай ҳолатдан чиқишнинг йўли-математик моделлаштиришдир. Инсоннинг ўтказган таъсири натижасида биосфера ҳолати тўғрисида информация олишнинг ягона йўли математик моделдир.