Oksidleniw qaytarılıw reaksiyaları Joba

2HN^3O₂ HN^5O₃ N^2O  H₂O

N^3- 2e^-  N^5 (qaytarıwshı )

N^3  2e  N^2 (oksidleytuǵın )

Oksidlaniw-qaytarıliw reaksiyaları teńlemelerin dúziw. Oksidleniw-qaytarıliw reaksiyalarında elektronlar qaytaruvshidan oksidlovshiǵa ótedi. Bunda qaytarıwshı bergen elektronlardıń ulıwma sanı oksidleytuǵın qabıl etken elektronlardıń ulıwma sanına hámme waqıt teń boladı. Oksidleniw-qaytarılıw reaksiyaların teńlemelerin eki usılda dúziw múmkin.

1. Elektron balans usılı.

2. Yarım reaksiyalar (ion elektron ) usılı.

1-usıl. Tómende oksidleniw-qaytarılıw reaksiyaları teńlemelrini dúziwdiń elektron balans usılın Al menen CuCl2 arasındaǵı reaksiyanı teńlestiriw mısalında kórip shıǵamız. 1. Reaksiya sxemasın (koefficentlersiz) dúzemiz.

Al  CuCl₂  AlCl₃  Cu

2. Hár qaysı element formulasında elementlerdiń oksidleniw dárejesi ózgergenin anıqlaymız, sol jol menen qaysı element oksidleytuǵın hám qaysı element qaytarıwshı ekenligin anıqlap alamız.

Al⁰  Cu^2Cl₂  Al^3Cl₃  Cu⁰

Reaksiya sxemasınan kórinip turıptı, olda, Al dıń oksidleniw dárejesi 0 den +3 ke shekem arttı. Su dıń oksidleniw dárejesi bolsa +2 den 0 ge shekem kemeydi. Sonday eken, Al qaytarıwshı, sebebi Al atomni elektron berdi. CuCl2 bolsa oksidleytuǵın bolıp tabıladı, sebebi Cu^2 ionı elektron biriktirip aldı. 3. Oksidleniw hám qaytarıw processlerin ańlatatuǵın elektron teńlemeler dúzemiz.

Al ⁰ – 3e^- Al ^3 (oksidleniw)

Cu^2  2e^-  Cu ⁰ (qaytarılıw )

4. Eń kishi kóbeyiwshi qaǵıydasına kóre oksidleytuǵın hám de qaytarıwshı usınıń menen birge reaksiya nátiyjesinde payda bolǵan ónimler ushın koefficient tańlaymiz, bunda qaytarıwshı joǵatǵan elektronlar sanı oksidleytuǵın qabıl etken elektronlar sanına teń bolıwı kerekligin názerde qamtımız. Mısalı :

Tabılǵan koefficientlerin tiyisli elementlar formulaları aldına qoyıp, sxemadan reaksiya teńlemesine ótemiz:

2 Al ⁰  3 CuCl₂  2AlCl₃  3Cu

2-usıl. Elektron ionli (yarım reaksiyalar ) usılı Bul usıl ion yamasa molekulalardıń reaksiyada qanday ozgeriwlerge dús keliwin korsetiwshi ionlı teńlemeler ( yarım reaksiyalar teńlemeleri ) ni dúziw jáne bul teńlemelerdi bir molekulyar oksidleniw- qaytarılıw teńlemesine birlestiriwden ibarat. Tómendegi reaksiyaǵa elektron - ionlı usıl járdeminde koefficiyentler tańlawdı kórip shıǵayıq :

NaBr + KMnO₄ + H₂O MnO₂ + Br₂ + KOH + NaOH

Bul reaksiyada brom hám permanganat ionları ozgeriwge ushraydı :

Br ^-  Br₂ ;

MnO₄^-  MnO₂.

Brom ionınıń oksidleniw hám permanganat ionınıń qaytarılıw yarım reaksiyaları teńlemeleri dúziledi 1 buyım Br₂ dıń 2 buyım Br- ionnan payda bolıwın esapqa alıp, birinshi yarım reaksiyanıń teńlemesi ( brom ionınıń oksidleniwi ) jazıladı :

2Br^- - 2e^- = Br₂

1 buyım MnO₄- iondıń 1 buyım MnO₂ ga qaytarılishida 2 buyım atomar kislorod 2 buyım suw menen ( neytral ortalıqta ) boglanib, 4 buyım ON- ionlardı payda etedi. Zaryadlar teńligin esapqa alıp, ekinshi yarım reaksiya ( permanganat ionınıń qaytarılıwı ) teńlemesi jazıladı :

MnO₄^- + 2H₂O +3e^- = MnO₂ + 4OH^-

Berilgen hám biriktirilgen elektronlar sanı teń bolǵanlıǵına qaray eń kishi ulıwma kobeytpe tabıladı. Bul kobeytpe 6 ǵa teń bolǵanlıǵı ushın qaytarıwshınıń yarım reaksiyasındaǵı ion, molekula hám elektronlar 3 koefficiyentke kobeytiriledi hám qaytarıwshı oksidlewshiniń yarım reaksiyalarınıń yarım reaksiyalarınıń shep hám oń bolimleri qosiladi :

Reaksiyada ozgermey qalatuǵin kaliy hám natriy kationlarini esapqa alǵan túrde oksidleniw- qaytarılıw reaksiyasınıń molekulyar teńlemesi jazıladı :

Oksidlewshiler hám qaytarıwshılar. Quramında qaytarılıwshı element bolǵan elementler oksidlevshilar, oksidleniwshi element saqlawshi elementler qaytarıwshılar dep ataladı. Oksidlewshilar quramındaǵı element oz oksidleniw dárejesin paseytedi, qaytarıwshılar quramındaǵı element oz oksidleniw dárejesin asıradı. Áhmiyetli oksidlewshiler: 1. Ápiwayı elementler : F₂, Cl₂, Br₂, J₂, O₂, S. Ximiyalıq reaksiyalar waqtinda bul elementler elektronlar biriktirip alıp, keri zaryadlanǵan bólekshelerdi payda etedi: F^- , Cl^- , Br^- , J^- , O^2- , S^2- . 2. Kislorodlı kislotalar H₂SO₄ , HNO₃ Hám olardıń duzları : KMnO₄ ( kaliy permanganat), K₂Cr₂O₇ ( kaliy bixromat ); xlorning kislorodlı kislotaları ( HClO, HClO₃, HClO₄ ) Hám olardıń duzları ( gipoxloritlar, xloratlar hám perxloratlar ) ; birpara kislotalardıń angidridleri, mısalı, CrO₃ (xrom (VI) - oksid ), Mn₂O₇ ( marganes (vII)- oksid ), ), O₃ ( ozon) , N₂O₂ ( vodorod peroksid ) , metallarning peroksidlari (Na₂O₂, SaO₂) hám basqalar. 3. Metallardiń joqari oksidleniw dárejesine iye bolǵan ionları, mısalı Fe³⁺,Au³⁺ , Cu²⁺ , Sn⁴⁺ . Áhmiyetli qaytarıwshılar : 1. Metallar, asirese ishkoriy-jer metallar ( Li, Na, K hám basqalar ) hám ishkoriy-jer metallari (Ca, Sr, Ba ). 2. vodorod, uglerod ( koks), uglerod (II) - oksid CO. 3. Kislorodsız kislotalar hám olardıń duzları : gidridlar quramındaǵı vodorod ionı N-(NaH, KH, CaH₂ hám basqalar ). Geypara elementler jaǵdayǵa qaray ham oksidleytuǵın, ham qaytarıwshı wazıypasın orınlawı múmkin (mısalı, HNO₂ , H₂SO₃ ). Oksidleniw - qaytarılıw reaksiyalarına ortalıqtıń tásiri. Oksidleniw - qaytarılıw reaksiyalarında ortalıq áhmiyetke iye. Ortalıqtıń tásiri mısalı, KMnO₄ dıń qaytarılıw xarakterinde aniq kórinetuǵın boladı. Kislotalı ortalıqta MnO₄^- ion Mn 2+ ionǵa shekem, neytral ortalıqta MnO₂ ge shekem, ishkoriy ortalıqta MnO₄^2- ( jasıl reń) ionǵa shekem qaytarıladı. KMnO₄ dıń kislotalı ortalıqta qaytarılıwı :

KMnO₄ dıń neytral ortalıqta qaytarılıwı :

Kaliy permanganatning ishkoriy ortalıqta qaytarılıwı :

Oksidleniw-qaytarılıw reaksiyalarınıń teńlemelerin dúziwde tiykarınan eki usıl bar: