Okoz: 09. 00. 00. 00 Tadbirkorlik va xo‘jalik faoliyati / 09. 04. 00. 00 Auditorlik faoliyati / 09. 04. 03. 00 Audit o‘tkazish tartibi] [tsz



[OKOZ:

1.09.00.00.00 Tadbirkorlik va xo‘jalik faoliyati / 09.04.00.00 Auditorlik faoliyati / 09.04.03.00 Audit o‘tkazish tartibi]

[TSZ:

1.Moliya / Auditorlik faoliyati]

O‘zbekiston Respublikasi

Moliya vazirligi tomonidan

Vazir o‘rinbosari

E.F. GADOYEV

1999-yil 14-iyul, 54-son

“TASDIQLANGAN”

AUDITNI REJALAShTIRISh

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI Audit MILLIY STANDARTI
3-SON aMS

[O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 1999-yil 10-noyabrda ro‘yxatdan o‘tkazildi, ro‘yxat raqami 837]

Umumiy qoidalar

1. Mazkur standart O‘zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuni, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 10-iyundagi 296-son “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlis XIV sessiyasidagi ma’ruzasi asosiy qoidalarini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori asosida ishlab chiqilgan va O‘zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini normativ tartibga solish elementi hisoblanadi.

Standartning maqsadi va vazifalari

2. Mazkur standartning maqsadi xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy hisoboti auditini rejalashtirish paytida auditorlik tashkilotlari tomonidan qo‘llaniladigan normalarni belgilash hisoblanadi.

3. Standartning vazifalari quyidagilardan iborat:

3.1. Auditni rejalashtirish dastlabki bosqichining tavsifi;

3.2. Auditning umumiy rejasi va dasturini tayyorlash prinsiplarini shakllantirish;

3.3. Auditning umumiy rejasi va dasturini tayyorlash hamda tuzish tartibining tavsifi.

Amal qilish sohasi

4. Mazkur standartning talablari rasmiy auditorlik xulosasini tayyorlashni nazarda tutadigan auditni amalga oshirish paytida barcha auditorlik tashkilotlari uchun majburiy hisoblanadi, ular tavsiya tusida ekanligi ochiq ko‘rsatilgan qoidalar bundan mustasno.

5. Mazkur standart talablari, tekshiruv natijalari asosida rasmiy auditorlik xulosasi tayyorlashni nazarda tutmaydigan auditning amalga oshirilishida, shuningdek, auditga turdosh xizmatlar (konsalting xizmatlari) ko‘rsatilishida tavsiyaviy tusga ega bo‘ladi. Aniq topshiriqni bajarish chog‘ida mazkur standartning majburiy talablaridan chetga chiqilgan hollarda auditorlik tashkiloti buni o‘zining ish hujjatlarida hamda audit va (yoki) unga turdosh xizmatlarga buyurtma bergan xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbariyatiga beriladigan yozma hisobotda majburiy tartibda ko‘rsatib o‘tishi lozim.

Auditni rejalashtirish maqsadi va vazifalari

6. Rejalashtirish audit o‘tkazishning boshlang‘ich bosqichi bo‘lib, auditorlik tashkiloti tomonidan audit o‘tkazishning kutilayotgan hajmi, grafiklari va muddatlarini ko‘rsatgan holda auditning umumiy rejasini ishlab chiqish, hamda auditorlik tashkiloti tomonidan xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy hisoboti to‘g‘risida xolisona va asoslangan xulosani shakllantirish uchun zarur bo‘lgan auditorlik tartib-taomillarning ketma-ketligini, turi va hajmini aniqlab beradigan auditorlik dasturini ishlab chiqishdan iboratdir.

7. Auditni rejalashtirish auditorlik tashkiloti tomonidan auditni o‘tkazishning umumiy prinsiplariga, shuningdek quyidagi xususiy prinsiplarga muvofiq o‘tkazilishi kerak:

7.1. Rejalashtirishning kompleksliligi;

7.2. Rejalashtirishning uzluksizligi;

7.3. Rejalashtirishning maqbulligi.

8. Auditni rejalashtirishning kompleksliligi prinsipi dastlabki rejalashtirishdan boshlab auditning umumiy rejasi va dasturini tuzishga qadar bo‘lgan rejalashtirishning barcha bosqichlarining o‘zaro bog‘liqliligini va uyg‘unliligini ta’minlashni nazarda tutadi.

9. Auditni rejalashtirishning uzluksizligi prinsipi auditorlar guruhiga o‘zaro bog‘langan topshiriqlarni belgilaydi va rejalashtirish bosqichlarini muddatlar hamda turdosh xo‘jalik yurituvchi subyektlar (alohida balansga ajratilgan tarkibiy bo‘linmalar, filiallar, vakolatxonalar, sho’ba korxonalar) bo‘yicha bog‘liqligini ifodalaydi. Xo‘jalik yurituvchi subyektda auditorlik kuzatuvi yil davomida amalga oshirilishi sababli uzoq muddatga audit rejalashtirilganda, auditorlik tashkiloti xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy-xo‘jalik faoliyatidagi o‘zgarishlarni va oraliq auditorlik tekshiruvlari natijalarini hisobga olgan holda auditni o‘tkazish rejasi va dasturlariga o‘z vaqtida tuzatishlarni kiritishi kerak bo‘ladi.

10. Auditni rejalashtirishning maqbulligi prinsipi shundan iboratki, bunda rejalashtirish jarayonida auditorlik tashkiloti o‘zi belgilagan mezonlar asosida auditning umumiy rejasi va dasturining maqbul variantini tanlash imkoniyatini yaratish uchun rejalashtirishning variantliligini ta’minlashi kerak.

11. Auditni rejalashtirishda auditorlik tashkiloti quyidagi asosiy bosqichlarni ajratishi kerak:

11.1. Dastlabki rejalashtirish;

11.2. Auditning umumiy rejasini tayyorlash va tuzish;

11.3. Audit dasturini tayyorlash va tuzish.

Auditni dastlabki rejalashtirishning mazmuni

12. Auditni samarali rejalashtirish uchun auditorlik tashkiloti xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbariyati bilan auditni o‘tkazish bilan bog‘liq asosiy tashkiliy masalalarni kelishib olishi kerak.

13. Dastlabki rejalashtirish bosqichida auditor xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy-xo‘jalik faoliyati bilan tanishishi va quyidagilar to‘g‘risida axborotga ega bo‘lishi shart:

13.1. Xo‘jalik yurituvchi subyektning xo‘jalik faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadigan, mamlakat (mintaqa) bo‘yicha iqtisodiy vaziyatni va uning tarmoq xususiyatlarini aks ettiradigan tashqi omillar;

13.2. Xo‘jalik yurituvchi subyektning xo‘jalik faoliyatiga ta’sir ko‘rsatadigan, uning individual xususiyatlari bilan bog‘langan ichki omillar;

13.3. Auditor quyidagilar bilan ham tanishishi kerak:

a) xo‘jalik yurituvchi subyektning tashkiliy-boshqaruv tuzilishi;

b) ishlab chiqarish faoliyati turlari va ishlab chiqarilayotgan mahsulot nomenklaturasi;

v) kapital tarkibi va aksiyalar kursi (xo‘jalik yurituvchi subyekt aksiyalari kotirovka qilinishi kerak bo‘lgan holda);

g) mahsulot ishlab chiqarishning texnologik xususiyatlari;

d) rentabellik darajasi;

e) xo‘jalik yurituvchi subyektning asosiy xaridorlari va ta’minotchilari;

j) tashkilot tasarrufida qoladigan foydani taqsimlash tartibi;

z) sho’ba va tobe tashkilotlar mavjudligi;

i) xo‘jalik yurituvchi subyekt tomonidan tashkil etilgan ichki nazorat tizimi;

k) xodimlar mehnatiga haq to‘lashni shakllantirish prinsiplari.

14. Auditor uchun quyidagilar xo‘jalik yurituvchi subyekt to‘g‘risida axborot olish uchun manba hisoblanishi kerak:

14.1. Xo‘jalik yurituvchi subyekt ustavi;

14.2. Xo‘jalik yurituvchi subyektni ro‘yxatga olish to‘g‘risidagi hujjatlar;

14.3. Xo‘jalik yurituvchi subyektning kuzatuv va (yoki) ijroiya organlari majlislari, aksiyadorlar yig‘ilishlarining yoxud boshqa shu singari boshqaruv organlari majlislari bayonnomalari.

14.4. Xo‘jalik yurituvchi subyektning hisob siyosatini va unga o‘zgartirishlar kiritishni tartibga soluvchi hujjatlar;

14.5. Buxgalteriya hisobotlari;

14.6. Statistika hisobotlari;

14.7. Xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyatini rejalashtirish hujjatlari (rejalar, smetalar, loyihalar);

14.8. Xo‘jalik yurituvchi subyektning kontraktlari, shartnomalari, bitimlari;

14.9. Auditorlar, maslahatchilarning ichki hisobotlari;

14.10. Firmaning ichki yo‘riqnomalari;

14.11. Soliq tekshiruvlari materiallari;

14.12. Sud da’volari materiallari;

14.13. Xo‘jalik yurituvchi subyektning ishlab chiqarish va tashkiliy tuzilishlarini tartibga soladigan hujjatlar, uning filiallari va sho’ba korxonalari ro‘yxati;

14.14. Xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbariyati va ijrochi xodimlari bilan suhbatlardan olingan ma’lumotlar;

14.15. Xo‘jalik yurituvchi subyektni, uning asosiy uchastkalari, omborlarini ko‘zdan kechirishda olingan axborot.

15. Dastlabki rejalashtirish bosqichida auditorlik tashkiloti auditni o‘tkazish imkoniyatini baholaydi. Agar auditorlik tashkiloti audit o‘tkazishni mumkin deb hisoblasa, u auditni o‘tkazish uchun shtatni shakllantirishga o‘tadi.

16. Auditorlar guruhiga kiradigan mutaxassislar tarkibini rejalashtirishda auditorlik tashkiloti quyidagilarni hisobga olishi shart:

16.1. Auditning har bir bosqichi: tayyorgarlik, asosiy va yakunlash bosqichi uchun ish vaqti budjetini;

16.2. Guruh ishining mo‘ljallanayotgan muddatlarini;

16.3. Guruhning miqdoriy jihatdan tarkibini;

16.4. Guruh a’zolarining mansab darajasini;

16.5. Guruh xodimlarining vorisligini;

16.6. Guruh a’zolarining malaka darajasini.

Auditning umumiy rejasi va dasturini tayyorlash prinsiplari

17. Auditning umumiy rejasi va dasturini ishlab chiqishga kirishar ekan, auditorlik tashkiloti xo‘jalik yurituvchi subyekt to‘g‘risidagi dastlabki bilimlarga, shuningdek, o‘tkazilgan tahliliy tartib-taomillarning natijalariga asoslanishi kerak.

18. Tahliliy tartib-taomillarni o‘tkazish yordamida auditorlik tashkiloti audit uchun ahamiyatli bo‘lgan sohalarni aniqlashi kerak. Tahliliy tartib-taomillarning murakkabligi, hajmi va o‘tkazish muddatlarini auditorlik tashkiloti xo‘jalik yurituvchi subyektni moliyaviy hisoboti ma’lumotlarining hajmi va murakkabligiga qarab o‘zgartirishi kerak bo‘ladi.

19. Auditning umumiy rejasi va dasturini tayyorlash jarayonida auditorlik tashkiloti xo‘jalik yurituvchi subyektda amal qilayotgan ichki nazorat tizimining samaradorligini baholaydi va ichki nazorat tizimi riskini (nazorat riskini) baholashni amalga oshiradi. Agar ichki nazorat tizimi noto‘g‘ri axborot paydo bo‘lgani to‘g‘risida o‘z vaqtida ogohlantirsa, shuningdek, noto‘g‘ri axborotni aniqlasa, uni samarador deb hisoblash mumkin. Ichki nazorat tizimining samaradorligini baholanishida, auditorlik tashkiloti auditorlik isbot-dalillarining yetarli miqdorini to‘plashi kerak. Agar auditorlik tashkiloti moliyaviy hisobotning ishonchliligi xususida yetarli darajada ishonch hosil qilish uchun ichki nazorat tizimiga va buxgalteriya hisobi tizimiga asoslanishga qaror qilsa, u kelgusi audit hajmini tegishli tarzda tuzatishi kerak bo‘ladi.

20. Audit umumiy rejasi va dasturini tayyorlashda auditorlik tashkiloti moliyaviy hisobotni ishonchli deb hisoblash imkonini beradigan muhimlilik darajasi va auditorlik riskining uning uchun maqbul darajasini belgilashi kerak. Auditorlik riskini rejalashtirishda, auditorlik tashkiloti, xo‘jalik yurituvchi subyekt auditidan qat’i nazar, ushbu hisobotga xos bo‘lgan moliyaviy hisobotning ajralmas riski va nazorat riskini belgilaydi. Belgilangan risklar va muhimlilik darajasi yordamida auditorlik tashkiloti audit uchun ahamiyatli sohalarni aniqlaydi va zarur auditorlik tartib-taomillarini rejalashtiradi. Audit jarayonida rejalashtirishda belgilangan auditorlik riski va muhimlilik darajasining o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatadigan holatlar yuzaga kelishi mumkin.

21. Auditning umumiy rejasi va dasturini tuzishda, auditorlik tashkiloti hisob axborotiga ishlov berishning avtomatlashganlik darajasini inobatga olishi kerak, bu ham auditorlik tashkilotiga auditorlik tartib-taomillarning hajmi va xarakterini aniqroq belgilash imkonini beradi.

22. Auditorlik tashkiloti, agar buni maqsadga muvofiq deb hisoblasa, tekshirilayotgan xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbariyati bilan auditni umumiy rejasi va dasturining ayrim qoidalarini kelishib olishi mumkin. Bunda auditorlik tashkiloti umumiy reja va dasturda aks ettirilgan uslub va usullarni tanlashda mustaqil hisoblanadi, lekin o‘z ishining natijalari uchun mazkur umumiy reja va dasturga muvofiq to‘liq javobgar bo‘ladi.

23. Umumiy reja va dasturni tayyorlashda auditorlik tashkiloti bajarayotgan tartib-taomillarning natijalarini batafsil hujjatlashtirish kerak, chunki mazkur natijalar auditni rejalashtirish uchun asos hisoblanadi va butun audit jarayoni davomida ishlatilishi mumkin.

Auditning umumiy rejasini tayyorlash va tuzish

24. Umumiy reja audit dasturini amalga oshirishda qo‘llanma bo‘lib xizmat qilishi kerak.

25. Audit jarayonida auditorlik tashkilotida umumiy rejaning ayrim qoidalarini qayta ko‘rish uchun asos paydo bo‘lishi mumkin. Rejaga kiritilayotgan o‘zgarishlarni, shuningdek, o‘zgarishlar sabablarini auditor batafsil hujjatlashtirishi kerak.

26. Umumiy rejada auditorlik tashkiloti auditni o‘tkazish muddatlarini nazarda tutishi va auditni o‘tkazish, hisobot (xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbariyatiga yozma axborot) va auditorlik xulosasini tayyorlash grafiklarini tuzishi kerak. Vaqt sarfini rejalashtirish jarayonida auditor quyidagilarni hisobga olishi kerak:

26.1. Haqiqiy xarajatlar;

26.2. Oldingi davrda (takroriy audit o‘tkazilgan taqdirda) vaqt sarfi hisob-kitobi va uning joriy hisob-kitob bilan aloqasi;

26.3. Muhimlilik darajasi;

26.4. Auditorlik risklarini baholashni o‘tkazish.

27. Umumiy rejada auditorlik tashkiloti dastlabki tahlil natijalari, ichki nazorat tizimining ishonchliligini baholash, audit risklarini baholash asosida auditni o‘tkazish usulini belgilaydi. Tanlab audit o‘tkazishga qaror qilingan taqdirda, auditor “Auditorlik tanlash” audit standartiga muvofiq auditorlik tanlashni shakllantiradi.

28. Boshqaruvni va bajarilayotgan audit sifatini nazorat qilishni rejalashtirishga doir qoidalar umumiy rejaning tarkibiy qismi hisoblanadi. Umumiy rejada quyidagilarni nazarda tutish tavsiya qilinadi:

28.1. Auditorlik guruhini, auditni o‘tkazishga jalb etiladigan auditorlar soni va malakasini shakllantirish;

28.2. Auditorlarni ularning kasbiy malakasi va mansab darajalari bo‘yicha aniq audit uchastkalari bo‘ylab taqsimlash;

28.3. Jamoaning barcha a’zolariga ularning vazifalari xususida yo‘l-yo‘riq berish, ularni xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy-xo‘jalik faoliyati, shuningdek, audit umumiy rejasi mazmuni bilan tanishtirish;

28.4. Rahbarning reja bajarilishi va auditor yordamchilari ishining sifati, ular tomonidan ish hujjatlarining yuritilishi va audit natijalari tegishlicha rasmiylashtirishini nazorat qilishi;

28.5. Auditorlik guruhi rahbariga auditorlik tartib-taomillarni amalga oshirishning amaliy jihatlari bilan bog‘liq bo‘lgan uslubiy masalalarni tushuntirishi;

28.6. Muayyan faktni baholashda auditorlik guruhi rahbari bilan uning oddiy a’zosi o‘rtasida kelishmovchiliklar paydo bo‘lganda, auditorlik guruhi a’zosi (ijrochi)ning alohida fikrini hujjatli rasmiylashtirish.

29. Auditorlik tashkiloti umumiy rejada ichki audit rolini, shuningdek audit o‘tkazish jarayoniga ekspertlarni jalb etish zaruriyatini belgilaydi.

30. Audit umumiy rejasining namunaviy mazmuni mazkur standartga 1-ilovada keltirilgan.

Audit dasturini tayyorlash va tuzish

31. Audit dasturi auditning umumiy rejasini takomillashtirish hisoblanadi va audit rejasini amaliyotda bajarish uchun zarur bo‘lgan auditorlik tartib-taomillar mazmunining batafsil ro‘yxatini aks ettiradi. Dastur auditor yordamchilari uchun batafsil yo‘riqnoma bo‘lib xizmat qiladi va bir vaqtning o‘zida auditorlik tashkiloti va auditorlik guruhining rahbarlari uchun ish sifatini nazorat qilish vositasi hisoblanadi.

32. Auditor audit dasturini hujjat bilan rasmiylashtirishi, auditor ish jarayonida o‘zining ish hujjatlarida ularga havola qilish imkoniyatiga ega bo‘lishi uchun har bir bajariladigan auditorlik tartib-taomilini raqam yoki kod bilan belgilashi kerak.

33. Auditorlik dasturini nazorat vositalari testlari dasturi ko‘rinishida va mohiyatiga ko‘ra auditorlik tartib-qoidalari dasturi ko‘rinishida tuzish kerak.

34. Nazorat vositalari testlari dasturi ichki nazorat va hisob tizimining faoliyati to‘g‘risidagi axborotni yig‘ish uchun mo‘ljallangan harakatlar majmuining ro‘yxatidan iborat. Nazorat vositalari testlarining maqsadi shundan iboratki, ular xo‘jalik yurituvchi subyekt nazorat vositalarining jiddiy kamchiliklarini aniqlashda yordam beradi.

35. Mohiyatiga ko‘ra auditorlik tartib-taomillari buxgalteriya hisobida schyotlar bo‘yicha aylanmalar va saldoni to‘g‘ri aks ettirilganligini batafsil tekshirishni o‘z ichiga oladi. Mohiyatiga ko‘ra auditorlik tartib-taomillari dasturi ana shunday aniq batafsil tekshirishlar uchun auditor harakatlari ro‘yxatidan iborat bo‘ladi. Mohiyatiga ko‘ra tartib-taomillar uchun auditor buxgalteriya hisobining ayni qanday bo‘limlarini tekshirishini belgilashi va buxgalteriya hisobining har bir bo‘limi bo‘yicha audit dasturini tuzishi kerak bo‘ladi.

36. Auditni o‘tkazish shartlari va auditorlik tartib-taomillari natijalarining o‘zgarishiga bog‘liq holda audit dasturi qayta ko‘rib chiqilishi mumkin. O‘zgarishlarning sabablari va natijalari hujjatlashtirilishi kerak.

37. Auditorlik dasturining har bir bo‘limi bo‘yicha auditorning ish hujjatlarida rasman aks ettirilgan xulosalari auditorlik hisoboti (xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbariyatiga yozma axborot) va auditorlik xulosasini tuzish uchun haqiqiy material, shuningdek, xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy hisoboti to‘g‘risida auditorning xolisona fikrini shakllantirish uchun asos bo‘lib hisoblanadi.

38. Audit dasturining namunaviy tarkibi mazkur standartga 2-ilovada keltirilgan.

39. Auditni rejalashtirish jarayoni tugaganidan so‘ng, auditning umumiy rejasi va dasturi hujjat bilan rasmiylashtirilishi va belgilangan tartibda imzolanishi kerak.

Kuchga kirish sanasi

40. Mazkur Audit milliy standarti 2000-yilning 1-yanvaridan kuchga kiradi.

Auditni rejalashtirish 3-son AMSga

1-ILOVA

Auditning umumiy rejasi

Tekshirilayotgan tashkilot___________________________________________________________________________________
Audit davri______________________________________________________________________________________________
Kishi-soatlar soni________________________________________________________________________________________
Auditorlik guruhi rahbari__________________________________________________________________________________
Auditorlik guruhi tarkibi_______________________________________________________________________
Rejalashtirilayotgan auditorlik xatari________________________________________________________________________
Muhimlikning rejalashtirilayotgan darajasi___________________________________________________________________
T/r	Rejalashtirilayotgan ish turlari	O‘tkazish davri	Bajaruvchi	Izohlar
Uning nomidan auditorlik xulosalariga imzo chekish huquqiga ega bo‘lgan auditorlik tashkiloti rahbari
Auditorlik guruhi rahbari

Auditni rejalashtirish 3-son AMSga
2 -ILOVA

Audit dasturi

Tekshirilayotgan tashkilot_________________________________________________________________________
Audit davri__________________________________________________________________________________
Kishi-soatlar soni______________________________________________________________________________
Auditorlik guruhi rahbari________________________________________________________________________
Auditorlik guruhi tarkibi________________________________________________________________________
Rejalashtirilayotgan auditorlik xatari_______________________________________________________________
Muhimlikning rejalashtirilayotgan darajasi___________________________________________________________
	��
T/r	Audit bo‘limlari bo‘yicha auditorlik tadbirlari ro‘yxati	O‘tkazish davri	Bajaruvchi	Auditorningt ish hujjatlari	Izohlar
Uning nomidan auditorlik xulosalariga imzo chekish huquqiga ega bo‘lgan auditorlik tashkiloti rahbari
Auditorlik guruhi rahbari