|
Наслий бузуқлик”
. Бу тоифадагилар бирламчи
психопатлар ҳисобланадилар. Улар учун қонунбузарлик
хатти-ҳаракатини қилиш одатий ҳолга айланади. Наслий
бузуқларда хатти-ҳаракатлар илк ёшдаёқ намоён бўлади.
Уларда масъулият ҳисси йўқ ва уларга ишониб бўлмайди.
Уларни тузатиш ва ёрдам кўрсатиш анча мушкулдир.
15
Оилавий тарбия сабоқлари
Тарбия бузилишининг келиб чиқишига асос бўлувчи
омилларни кўриб чиқар эканмиз, биринчи навбатда, шахс-
нинг маънавий жиҳатдан қашшоқлиги масаласига алоҳи-
да тўхталиб ўтиш лозим бўлади. Шахснинг маънавий қаш-
шоқлиги ижтимоий муҳит ва шахс ўртасидаги мураккаб
вазиятларнинг келиб чиқишига сабаб бўлади. Маънавий
жиҳатдан баркамол бўлган шахс ижтимоий муҳит воқеа-ҳо-
дисаларига нисбатан ўзининг ижобий муносабатини намо-
ён қила олади.
Маълумки, шахснинг ижтимоий ва психологик фази-
латлари ижтимоий муносабатлар доирасида шаклланади.
Бола ижтимоий муҳит билан алоқага кириши жараёнида
хулқ-атвор меъёрларини, маънавий-ижтимоий ва мада-
ний тушунча ҳамда тасаввурларни, янги-янги қизиқиш ва
эҳтиёжларни эгаллаб боради. Шунинг билан бир қаторда,
шахс ижтимоий муҳит муносабатлари ва инсоний тақдир-
нинг пассив кузатувчиси бўлмасдан, ўз турмуш тарзини,
шарт-шароити ва шахсий ҳаётини ўзи белгилайди ва қура-
ди. Демак, шахс шаклланишида инсоннинг ўз қизиқишла-
ри, интилишлари, мақсадлари муҳим ўрин тутади. Бундай
фазилатларга эга бўлган шахс турли хил ҳаётий воқеа-ҳо-
дисалар қуршовидан осонлик билан чиқа олади. Шунинг
учун шахснинг ижтимоий фазилатлари, мустаҳкам ва қатъ-
ий ҳаётий позициясини, мақсад ва интилишларини шакл-
лантириш ёшлар ўртасида тарбия бузилишининг олдини
олишда муҳим эканлигини унутмаслик керак.
Шахснинг маънавий шаклланишига таъсир этувчи
омиллар тўғрисида гапирилганда, биринчи навбатда, шахс-
нинг ўзи, иккинчидан, кичик ижтимоий гуруҳлар, яъни
оила, мактаб, маҳалла, учинчидан эса ишлаб чиқариш жа-
моаси ва тўртинчи навбатда, жамият ва ундаги сиёсий, иде-
ологик, маданий-маърифий, иқтисодий соҳаларнинг уму-
мий ҳолатига катта таъсир ўтказишини таъкидлаш лозим.
Ушбу омилларга алоҳида-алоҳида тўхталиб ўтадиган бўл-
сак, инсоннинг маънавий баркамоллигида шахснинг ўз
16
ўрни, унинг қизиқишлари, ижтимоий мавқеи муҳим ва асо-
сий омиллардан бири сифатида намоён бўлади. Чунки, ин-
сон ижтимоий муносабатларнинг пассив кузатувчиси эмас,
балки унинг фаол иштирокчиси ҳам экан, у ўз шахсий ин-
тилиш ва қизиқишлари, ақл-идроки билан ўзини-ўзи тарби-
ялашга, юксак инсоний фазилатларни шакллантиришга ҳа-
ракат қилади. Индивиднинг ижтимоийлашувида шахснинг
ўрни, иштироки, интилиш ва қизиқишлари пасайса, инсон
маънавий баркамоллик сари эмас, аксинча, маънавий қаш-
шоқлик томон юз тутади. Демак, инсоннинг маънавий бар-
камолликка эришишида шахснинг ўз ўрни, мақсад ва қи-
зиқишлари ҳамда интилиши катта ўрин тутади.
Шахснинг шаклланишига таъсир қилувчи асосий омил-
лардан яна бири – кичик ижтимоий гуруҳлар, яъни оила, мак-
таб ва маҳалла ҳисобланади. Энг аввало, бола оилада шакл-
ланади, ижтимоий установкаларни (талаб ва меъёрларни)
ўрганади, ҳаётий тажрибаларни эгаллайди ва миллий қад-
риятларни англаб боради.
Кузатишларимизнинг кўрсатишича, болалар ва ўсмир-
лар, айниқса, ўсмир ва ўспиринларнинг ёш ва ўтиш дав-
ри хусусиятлари уларда импульсивлик, қўзғалувчанлик
ҳолатининг юзага келишига сабаб бўлади. Импульсив хат-
ти-ҳаракат, биринчи навбатда, ўзига хос аффектив (кучли
қўзғалиш) кечинмалар (кучли руҳий таъсирга эга бўлган
воқеа-ҳодисалар) туфайли юзага келадиган аффектив ҳо-
латни ифодалайди. Бундай ҳолат мазмунида қисқа муддат-
ли ва кучайиб борувчи эмоционал ҳиссиётлар ётади.
Ҳақиқатдан ҳам, ўсмирлик ёши даврида кечадиган пси-
хофизиологик ўзгаришлар, ўсмирнинг шахс сифатида шакл-
ланиш жараёни муаммоли вазиятларда уларнинг мақбул қа-
рорлар қабул қилишларига тўсқинлик қилади. Бунинг бо-
иси, бош мия ярим шарлари фаолиятидаги назорат орган-
ларининг катталарникидан сустлиги ва иккинчи сигнал
системасининг ўзига хос фаолияти болалар ва ўсмирларда
тарбия бузилиши келиб чиқишига индивидуал-психологик
17
Do'stlaringiz bilan baham: |
