Oila va turmush etiketi Oila

Oila va turmush etiketi
Oila

Oila — tarixan tarkib topgan o‘ziga xos va mos ijtimoiy guruh bo‘lib,

Uning a’zolari bir-birlari bilan nikoh, qon-qarindoshlik, umumiy turmush va o‘zaro
Huquqiy, axloqiy va boshqa munosabatlar bilan bog‘langandir. Oila nikoh
Zaminida vujudga keladi. Nikoh esa erkak va ayol orasidagi munosabatlarning
Jamiyat tomonidan tan olingan, ma’qullangan ifodasi hisoblanadi.
“Oila uch jihatni: o‘zining bevosita ko‘rinishi bo‘lmish nikohni; oilaviy
Mulk va anjomlar hamda ular haqidagi g‘amxo‘rlikni; bolalar tarbiyasini o‘z ichiga
Oladi”.1
Oila – muqaddas urf odatlarimizni saqlaydigan tarbiya o‘chog‘idir.
Yoshlarning ma’naviy qiyofasi, ularning xatti–harakatlari, xulq–atvorlari, dastlab,
Oilaviy munosabat madaniyatida ifodalanadi. Oilaviy munosabat madaniyati
Nima? Bu – oilada insonga xos va mos sharoitlarni yaratish, oilaning vazifalarini
To‘la bajarish, oilaviy turmush tarzini to‘g‘ri shakllantirish, oila a’zolarining xulq –
Odobi, dunyoqarashi, mafkurasini, oilaviy hayotning davomiyligini ta’minlashdir.
Mustahkam oila mustahkam jamiyatning asosidir. Shunday ekan jamiyat oilalarni
Mustahkamlash, oilaviy munosabatlar madaniyatini takomillashtirishga alohida
E’tibor berib kelmoqda.
Oila jamiyat va davlat bilan o‘zaro bog‘liq bo‘ladi va ular bilan bir vaqtda
Rivojlanib boradi. Oila nafaqat axloqi, balki demografik, iqtisodiy, ijtimoiy,
Madaniy va boshqa muhim funksiyalarni bajaradi. Shuning uchun jamiyat va
Davlat oilaning farovon bo‘lishidan manfaatdor bo‘ladi.
Oila a’zolari bir-birlari bilan umumiy turmush, o‘zaro iqtisodiy mulkiy,
Huquqiy, axloqiy, ruhiy a’loqalar bilan bog‘lanadi. Oilaning birinchi vazifasi o‘z
Nasl – nasabini davom ettirishdan, tarbiyali farzandlarni o‘stirishdan, oila
A’zolarining tirikchiligini, bo‘sh vaqtini ko‘ngilli o‘tkazishni ta’minlashdan
Iboratdir. Nikoh – erkak va ayolning teng huquqli, erkin va ixtiyoriy ittifoqi bo‘lib, u
fuqarolik holati dalolatnomalarini yozish organlarida tuziladi va oila tuzish
maqsadiga xizmat qiladi.
Oila nikohdan boshlanadi. Nikoh rasmiy, qonunlar asosida
o‘tkazilgandagina haqiqiy hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi Oila kodeksining
birinchi moddasida nikoh fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organlarida
tuzilishi lozimligi ko‘rsatilgan.
Nikohdan o‘tivchilar FHDYOga ariza berganlaridan keyin bir oy o‘tgach,
shaxsan ularning ishtirokida amalga oshiriladi.
Uzrli sabablarga ko‘ra, FHDYO bir oy sinov muddati o‘tgunga qadar
nikoh tuzishga ruxsat berishi mumkin.
Balog‘atga yetmaganlarning nikohga kirishining oldini olish, ularning
sog‘ligini himoya qilish maqsadida hamda oilani qurish uchun ma’lum hayotiy
tajriba, jismoniy va ma’naviy yetuklik talab qilinishini e’tiborga olgan holda,
qonunda nikoh yoshi erkaklar uchun o‘n sakkiz yosh, ayollar uchun o‘n etti yosh
etib belgilangan.
Uzrli sabablar bo‘lgan, alohida hollarda nikoh yoshi erkak va ayollarga bir
yoshga kamaytilishi mumkin. Bu sabablarga, masalan: nikohga kiruvchi ayol
homilador bo‘lib qolishi, bir taraf og‘ir kasal bo‘lgan yoki harakatdagi armiyaga
ketayotgani va boshqa shunga o‘xshash holatlar kiradi. Bunda nikoh davlat
ro‘yxatidan o‘tkaziladigan joydagi tuman, shahar hokimi nikoh yoshini ko‘pi bilan
bir yilga kamaytirishi mumkin.
Nikoh nikohga kiruvchilarning ixtiyoriyligi, erkin roziligi asosida tuziladi.
Nikohni tuzish uchun bo‘lajak er-xotin o‘z roziligini erkin ifoda etish qobiliyatiga
ega bo‘lishi kerak. Agar shaxs o‘z xatti-harakatlari oqibatini tushunmaydigan
holda (qattiq mastlik, ruhiy holatining vaqtincha buzilishi) yoki aldov oqibatda
nikohdan o‘tgan bo‘lsa, bunday nikoh qonunda belgilangan tartibda haqiqiy emas
deb topiladi.
Nikoh tuzishga majbur qilish qonun bilan taqiqlanadi. Ayolni o‘z erkiga
xilof ravishda erga tegishga majbur qilish O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat
Kodeksining 136-moddasiga ko‘ra jazolanadi.
Nikoh tuzish haqidagi arizani berishda shaxsni aniqlovchi hujjatlar:
pasport, harbiy bilet, ofitser, praporshikning shaxsiy guvohnomasi,
nikohlanuvchilarning biri ilgari nikohda bo‘lgan bo‘lsa, nikohdan ajralganlikni
tasdiqlovchi hujjat (guvohnoma yoki sud qarori), nikohni haqiqiy emas deb
topilganligi to‘g‘risidagi sud qarori, er-xotindan birining o‘limi to‘g‘risidagi
guvohnoma ko‘rsatilishi kerak.
Nikoh nikohlanuvchilarning xohishiga ko‘ra tantanali ravishda qayd
etilishi mumkin.
Bu – oila tuzilishi va yaratilishining huquqiy jihatlari. Axloq nazariyasi
nuqtai nazaridan oilaning asosi bo‘lmish nikoh – ezgu maqsadga yo‘naltirilgan,
zimmasiga zurriyot qoldirishdek yuksak mas’uliyat yuklangan sevgi, sevishning
ijtimoiylashgan ko‘rinishi. Sevgi-muhabbat faqat erkinlikda namoyon bo‘lishi
hisobga olinadigan bo‘lsa, nikohni ma’lum ma’noda, an’analar, urf-odatlar vae’tiqodlarga moslashtirilgan sevgining yashash sharti deyish mumkin.
1 O‘zbek
oilasining dunyodagi boshqa oilalarga o‘xshash tomoni ko‘p, shu bilan birga,
o‘ziga xos jihatlari bor. Xalqimizning: "Nikoh, eng avvalo Arshi a’loda o‘qiladi,
keyin esa yerda" degan naqli behuda aytilmagan. Ota-bobolarimizning azaliy
tushunchalari bo‘yicha nikoh ilohiy ahd, oila muqaddasdir. “Xotinlaringiz
ziroatgohingizdir”, deyiladi Qur’oni Karimning Baqara surasi 223-oyatida. Oila
qurishdan asosiy maqsad farzand ko‘rishdir.
Oilaviy muhit. Oilaning mustahkamligi oila a’zolarining axloqiy tarbiyasiga
bog‘liq. Xalqimizda bejiz, “Sog‘lom turmush tarzi – mustahkam oilaning
garovidir”, deb aytilmagan. Sog‘lom turmush tarzi deganda, biz nafaqat oiladagi er
va xotinning bir-biriga bo‘lgan munosabati, balki ulardagi axloqiy fazilatlar,
imonlilik, poklik, halollik, rostgo‘ylik, shirinso‘zlik, kabi axloqiy me’yorlarga
amal qilgan xolda urf odatlarga asoslangan, zamonaviy oilani tushunamiz.
Oilada eng asosiy narsa – bir-birini tushunish, qadrlash va e’zozlashdir. Er-
xotindan birining kamchiligi ikkinchisining fazilati bilan yopilib yurmog‘i lozim.
Oilada ikki yosh bir butun bo‘ladi, muhabbat – nikoh iplarini mustahkamlaydigan,
axloqiy mas’uliyatni yanada oshiradigan hissiyotdir. Ikki yosh hissiy holatlarini
o‘zaro tushunib borishi natijasida oilada mo‘tadil kayfiyat qaror topadi, qarashlar
uyg‘unligi tug‘iladi. Zero muhabbat faqat o‘zaro hissiy qoniqishgina bo‘lib
qolmay, munosabatlar go‘zalligiga aylanadi.
Oila - bu kichik jamoadir. Unda o‘zaro muomalaning barcha qoidalariga
amal qilinishi kerak. Kattalarga hurmat, kichiklarga izzat; bir-biriga mehribon
bo‘lish, ayniqsa, ayollarni izzat qilish kabi qoidalar kundalik odatga aylanib borishi
kerak. Ota-ona bolalariga namuna. Shuning uchun ular oilada axloq madaniyatiga
to‘la rioya qilishlari shart.
Oilaviy munosabatlar nisbatan mustaqil hodisa bo‘lib, oilaning ichki
ishlariga hech kimning aralashishga haqqi yo‘q. Shu sababli ham oila muqaddas va
daxlsiz hisoblanadi. Oilaviy munosabatlar jamiyatdagi mavjud ijtimoiy, iqtisodiy,
mafkuraviy va ma’naviy munosabatlar bilan belgilanadi va ular ta’sirida o‘zgarib
boraveradi.
Oilalarda nafaqat oilaviy munosabat, balki qon-qarindoshlik munosabatlari
madaniyati ham yuksak darajada rivojlangan bo‘ladi. Bunday oilada bobo, buvi,
ota-ona, amaki, aka-uka, opa-singil, jiyan, kuyov, kelin quda-anda, qaynota-
qaynona kabi o‘nlab qarindoshchilik darajalarini bildiruvchi mezonlarga amal
qilinadi. Bu munosabatlarda milliylikning asl o‘zagi namoyon bo‘ladi. Bu
munosabatlarning afzalliligi shundaki, bunda qarindosh-urug‘lar bilan oqibatli
bo‘lib yashash, farzandlarni milliy udum, qadriyatlar ruhida tarbiyalash uchun
imkoniyat tug‘iladi hamda ular qarindoshlar orasida ham moddiy, ham ma’naviy
tayanch-suyanch bo‘lib yashashga odatlanadilar.
Bunday oilalarda tarbiyalangan farzandlar ham barcha bilan munosabatda
tezda kirishib keta oladigan, munosabat madaniyatiga rioya etadigan inson bo‘lib
shakllanadilar, chunki bu bolalarni bitta oila emas, bir necha oila tarbiyalaydi. Oilaviy sharoit u yoki bu oila a’zolarining kelajakda hayotiga bevosita ta’sir qiladi.
Oilaning tarqalishi har bir oila a’zolariga ta’sir qiladi. Axloqshunoslikda oila
tarqalishining uch turi ko‘rsatiladi. Birinchisi, nikohning bekor qilinishi bilan
tarqalishi – bunda oilaviy mulk va farzandlar tarbiyasi qonun asosida taqsimlanadi.
Bunday sabab o‘zaro kelishmovchilik hamda tushunmovchilik, o‘zaro
muhabbatning yo‘qligi natijasida paydo bo‘ladi. Ikkinchisi, tabiiy tarqalishi bo‘lib
– oila a’zolarining biri falokat yoki kassallik tufayli vafot etgan oila mulkining
meros sifatida taqsimlanishiga sabab bo‘luvchi tarqalishdir. Uchinchisi – axloqiy
tarqalish bo‘lib, bunda bolalar balog‘atga yetib, oila qurilishlari – ota-onalar ular
uchun oilaviy mulkdan uy-joy, turli maishiy jihozlar ajratib berishlari belgilanadi.
1
Shunga ko‘ra, oilada har bir a’zoning o‘ziga yarasha majburiyatlari mavjud.
Ayniqsa, o‘z odatiy turmush tarzini o‘zgartirib, o‘zga oilaga kelin bo‘lib kelgan
qizlarimizning yangi oila a’zolari bilan bo‘lgan o‘zaro munosabatlari juda muhim
hisoblanadi.
Kelin bo‘lish odobi: Biz o‘zbeklarning turmush tarzimizda ajoyib udum –
kelinlik bo‘lib, bu nafaqat kelinning o‘zi, balki yoshi kattalar uchun ham muhim
xususiyat kasb etadi. Ba’zilar uchun bu hayotning ma’nosiga aylanib qolganligi
hayron qolarli emas. Kelin odobi — yangi xonadonda hamisha samimiy va halol
bo‘lish, rostgo‘ylik va o‘zini tuta bilish, so‘zlashish va muosharat, kuyov
xonadonidagi oila a’zolari bilan til topishib ketish, hurmatini qozonish, kamtarlik,
saranjom-sarishtalik kabilarni o‘zida qamrab olgan.
Momolar, yangalar o‘giti: “...Kelin bo‘ldingiz, umr yo‘ldoshingizni jon
dildan seving, unga vafodor va sadoqatli bo‘ling, kelin bo‘lib kelgan
kuningizdanoq yangi oilangizning hamma yumushiga aqlingiz, kuchingiz
yetganicha qarashing, mehnatda pishiysiz, qadr topasiz, hurmatli bo‘lasiz.
Bilmaganlaringizni o‘rganishga intilishingiz ham sizga nisbatan mehr
uyg‘otadi. Qaynota va qaynonangizni hurmatini joyiga qo‘ying”.
Har tongda kelinning salomidek ko‘ngilni ko‘taradigan narsa bo‘lmasa
kerak. Muomalaning har qanday sharoitda ham muloyim va e’tiborli bo‘lishi,
tabassum va mayinlik bilan gapirishi lozim. “Kechagina kelib”, hamma gapga ham
aralashaverish, kattalarni boshqarishga intilish, keksalar oldida bolalarni urushish,
“o‘zini uddaburonligini” barchaning oldida ko‘z-ko‘z qilish, boshqalar oldida “kim
qiyin hayot kechirayotgani” borasida musobaqa o‘ynash – bechoradan olib o‘zini
bechoraga solish – atrofdagilar nazarida juda xunuk ko‘rinish kasb etadi.
Milliy qadriyatlarimizdan biriga aylangan Islom dinida ayol kishining ikki
majburiyati belgilangan – birinchisi turmush o‘rtog‘ining ko‘nglini olish,
ikkinchisi – agar sog‘lig‘i bunga yo‘l bersa, farzand ko‘rish hisoblanadi. Hammaga
yoqish, uy, ro‘zg‘or bo‘yicha kuyib-pishish birinchi navbatda turmaydi. Demak,
kelin avvalambor uni baxtli qilishi mumkin bo‘lgan turmush o‘rtog‘iga e’tiborli
bo‘lishi zarur. Eriga haqoratomuz yoki qattiq tik boqish, zarda qilish, bo‘lar-
bo‘lmasga gap talashaverish, uni pastga urish kelajakda oilaning “darz” ketishiga
asos bo‘lib xizmat qiladi. Erkak kishi buni unutmaydi. Kamsuqum va mehribonbo‘lish, umr yo‘ldoshni ko‘chadan uyga tortadi. Xalqimizda "Chiqqan qiz —
chig‘iriqdan tashqari" degan ibora bor. Oila qurdingizmi, demak, shu xonadon
sizning uyingiz. Huda-behudaga uyni tashlab ketish, o‘zini ota-ona, kelini va aka-
ukalar oldida mazluma qilib ko‘rsatish uchun gap tashimang, qo‘ni-qo‘shniga,
qarindosh-urug‘ga, dugonalarga yangi oila, ro‘zg‘or, ayniqsa, shaxsiy
munosabatlar haqida barcha narsani gapirish, xullas siringizni tashqariga chiqarish
yaramaydi. Barcha sizga achinadigan, o‘z oilasini omadsiz keliniga qaragandek,
hatto ular sizni ota-onangiz bo‘lsa ham, qarashlariga yo‘l qo‘ymaslik lozim.
Qo‘ni-qo‘shnilarga, onaxon-otaxonlarga, katta-kichikka hamisha ochiq
chehra, aql-farosat bilan muomala qilish nafaqat boshqalarda, balki insonning
o‘zida ham ko‘tarinki kayfiyatni paydo qiladi. Albatta, kechagina bola bo‘lib
yurgan qizlarning birdan uy bekalikning talablariga javob berishi juda qiyin
masala. Demak, har qanday sharoitda ham kelinlar o‘zlarini unutmasligi lozim.
Bunda biz jismoniy – salomatlik bilan bog‘liq, ruhiy, axloqiy va estetik jihatlarni
nazarda tutyapmiz.
Jismoniy salomatlik – tibbiy yordamni unutmaslik, o‘zini tibbiy
madaniyatga ega ekanligi, yaxshi ovqatlanishi, xullas, doimo sog‘lig‘ini nazorat
qilab turish lozim.
“Sog‘liqni saqlash san’ati odam gavdasini uning munosib va yoqadigan
narsalarini saqlash orqali o‘sha tabiiy ajal (kasallik bilan bog‘liq bevaqt
o‘limlarning oldini olish – uzoq umr ko‘rishga intilish. F.A.) deb ataladigan yoshga
yetkazishdan iborat”.
Axloqiylikka kelsak – ba’zida kattalarning xatosi yoshlarni noto‘g‘ri
yo‘ldan yurishi – yolg‘onchi, g‘iybatchi, noshukr hamda hiylakor bo‘lib qolishiga
sabab bo‘ladi. Oilani bunday yo‘llar bilan saqlab qolishingiz mumkin, ammo
keyinchalik kimga aylanib qolishi mumkinligi borasida o‘ylab qo‘ygan ma’qul. Bu
kelajakda farzandlarga ham ta’sir qilishi tabiiy:
“Bolalarni kattalarning aytadigan so‘zlari emas, ularning qilgan
amallari tarbiyalaydi”
Bunda ziddiyatlarni axloqiy anglashni rivojlantirish – adabiyotlar, axloqiy
tafakkurni boyitishga harakat qilish orqali hal qilsa bo‘ladi.
Sog‘lomlashtirishning ruhiy jihatlari – ko‘proq kelinlarning o‘z kayfiyatini
yuqori turishiga bog‘liq. O‘ziga oro berish ham bir tomondan boshqalarga sizning
munosabatingizni o‘zgartirsa, ikkinchi tomondan, inson ruhini ko‘taradigan
xususiyatlardan biridir.
Kelinlik liboslari. Kelinning odobi, uning o‘zligi, borligini namoyon
etadigan tomonlardan biri, uning garderobi, ya’ni kiyinishidir. Uch-to‘rt ko‘ylakni
yuvib, dazmollab, o‘qishga, ishga kiyib, tejamkorlikka o‘rgangan qizlar to‘y
munosabati bilan keyin birdaniga ikki yoqdan bir necha o‘n sidra sarpolik bo‘lib
qoladilar. Zotan, borini bordek ko‘rsatish, kamini yashirib, sevinib yurishayollarning qo‘llarida. Birinchi navbatda, ikki tomon sarpolari qishligi-qishlikka,
yozligi-yozlikka ajratiladi. Keyin kiyimlar yana, uyligi-uylikka ajratiladi. O‘z
navbatida, ular yana sarxillanadi, masalan: liboslar ichidan atoqlik mehmonga
kiyiladiganlarini (kelin salomlar, to‘y-xashamlar) shifoneringizning to‘riga chiroyli
qilib ilib qo‘ying. Kerak paytda darrov kiyib chiqasiz. Uyliklar ham bir sidra
saralanadi. Masalan: mehmon kelganda kiyiladiganlari alohida osiladi. Mavsumga
qarab ertalab, peshinda, kechqun kiyiladiganlari, bayram-hayitlarda kiyiladiganlari
ajratiladi. Ayrimlar kelinlar doimo yasanib yurishlari kerak, tez-tez kiyim
almashtirishi kerak deb bir yilga qolmay barcha kelinlik liboslari ohorini to‘kib kir
tog‘orada chiritadi. Ertalab hovli supurganda uy yig‘ishtirganda sun’iy matodan
to‘qilgan ko‘ylak lozim kiygan ma’qul (homiladorlik vaqti bundan mustasno).
Yuvganda aynimaydi. Nonushtani tayyorlab bo‘lgach, odatda, oshxonada ovqat isi
kelib turmaslik uchun, nonunushtaga ko‘pchilik bilan o‘tirishdan avval libosni
almashtirgan ma’qul. To‘g‘ri yaltirog‘i bor kiyimlar kelin liboslarining ko‘rki
hisoblanadi. Ammo oshirvormaslik, ya’ni bachkanalik darajasiga ko‘tarmaslik
lozim. Ish yoki o‘qishga qatnaydigan kelinlar yaltirog‘i yo‘q kiyimlar kiygani
ma’qul. Kelinman deb, bosh oyoq yaltiroq kiyganlar boshqalar diqqatini tortadi,
holos. Tungi kiyimlar alohida saqlangani ma’qul. Yana bir nozik masala – ayrim
kelinlarning xonasi egasi ko‘chib ketgan uyga o‘xshaydi. Hamma joyda kiyim,
lozim, ko‘ylak, xalat. Divanda er kiyimi, stulda xalat, krovatda ro‘mol-u ko‘ylak.
Turlanish kerak ekan deb kiyimni duch kelgan yerga uloqtirib, boshqasini kiyib
ketaverish yaxshi emas. To‘g‘ri, yoshlarning ham kattalarga, ham ro‘zg‘orga,
hamda keti tugamaydigan mehmonlarga xizmat ko‘rsatishi bunday nozik jusssiga
og‘irlik qiladi. Ammo, birinchi navbatda, turmush o‘rtog‘i, so‘ng o‘zingiz
e’tiborga loyiq ekanligingizni unutmaslik lozim. Kelinning xonadonga xizmatchi
bo‘lib kelishi – kelajakda uni professional darajadagi xizmatchiga, uy bekasi bo‘lib
kelishi esa uy bekalikka olib keladi. O‘ziga nisbatan e’tiborsizlik atrofdagilarni
ham shunday munosabatda bo‘lishiga sabab bo‘lishi mumkin. Ammo hadeb
turlanaverish ham ayol ko‘rkini “sindiradi”. Bora-bora bunday ayollar o‘zini
yanada chiroyli ko‘rsatishning eng murakkab yo‘llarini qidirishga majbur bo‘lib
qoladilar.
Zeb-ziynatning, taqinchoqning o‘ziga yarasha ma’naviy yuki, o‘ziga
yarasha ma’naviy qadriyati, tarbiyaviy ahamiyati bor. Taqinchoqlar xilini xiliga,
rangini rangiga, kiygan libosga moslab taqiladi. Bu taqinchoqlar, balki uncha
qimmat ham bo‘lmas, ularning bezagi kiygan libos bilan uyg‘unlashib, go‘zal
ansambl tashkil etadi.
Lekin bu degani kelin bo‘lish rusmlarini joy-joyiga qo‘yaman deb, ota-ona,
opa-singil, aka-ukalar rizqini qiyib bo‘lsa-da, boshqalardan qolishmaslik eng
yomon narsadir. Bu bilan baxtli bo‘laman degan odam qattiq adashadi. Yomon
niyatda bo‘lgan odam baribir, qanday e’tiborli bo‘lishidan qat’i nazar sizga bo‘lgan
munosabatini o‘zgartirmaydi. Aybni doimo barchadan va barcha narsalardan topsa
bo‘ladi. Beayb parvardigor. Ota-onalar ne azobda qiynalib qiziga qilib bergan bu
sarpolar hech qancha vaqt o‘tmay sandiqda keraksiz narsa bo‘lib yotishini
unutmaslik lozim. Ortiqcha xarajat, uvol va isrof keyin o‘zining samarasini beradi.