Oila va bolalar bilan ishlash

2.Sog‘likni belgilovchi omillar sog‘liqni mustahkamlovchi (salomatlik omillari) va uning yomonlashtiruvchi (xatar omillari) ga bo‘linadi.

Barcha omillarning ta'sir ko‘rsatish sohasiga ko‘ra ular to‘rtta asosiy guruhga birlashtirilgan: 1) turmush tarzi omillarifaktorы obraza jizni (umumiy ta'sirning 50%); 2) tashqi muhit omillari (umumiy ta'sirning 20%); 3) biologik omillar(irsiyat) (umumiy ta'sirning 20%); 4) tibbiy xizmat ko‘rsatish omillari (umumiy ta'sirning 10%).

Sog‘liqni mustahkamlovchi turmush tarzining asosiy omillariga quyidagilar kiradi: yomon odatlarning yo‘qligi; ratsional ovqatlanish; adekvat jismoniy yuklamalar ; sog‘lom ruhiy muhit; o‘z sog‘ligiga e'tiborli bo‘lish; oila qurish va farzand ko‘rishga yo‘naltirilgan jinsiy axloq .

Sog‘likni yomonlashtiradigan turmush tarzining asosiy omillari quyidagilar: chekish, alkogol, giyohvandlik, toksikomaniya, dori vositalaridan noto‘g‘ri foydalanish, ovqatlanishda miqdor va sifat munosabatlarining buzilishi, gipodinamiya, giperdinamiya; stress holatlari; tibbiy faoliyatning yetishmasligi; jinsiy kasalliklar va rejalashtirilmagan homiladorlikka olib keluvchi jinsiy axloq.

Sog‘likni belgilovchi asosiy tashqi muhit omillari: ta'lim va mehnat sharoitlari, ishlab chiqarish omillari, moddiy-maishiy sharoit, iqlim va tabiiy sharoit, atrof muhitning tozalik darajasi. Asosiy biologik omillar irsiyat, organizmning yosh, jins va konstitutsional xususiyatlaridir. Tibbiy yordam omillari aholiga tibbiy xizmat ko‘rsatish sifati bilan belgilanadi.

3. Turmush tarzi- bu inson hayot faoliyatining ma'lum shaklidir. Turmush tarzi uning mehnat faoliyati, bo‘sh vaqtdan faoydalanish shakllari, moddiy va manaviy ehtiyojlarni qondirish, jamiyat hayotiga qatnashish, axloq me'yor va qoidalarini qamrab olgan insonning kundalik hayot xususiyatlari bilan xarakterlanadi.

Turmush tarzini tahlil qilganda faoliyatning turli shakllari ko‘rib chiqiladi : kasbiy, ijtimoiy, ijtimoiy-madaniy, maishiy va boshqa. Ijtimoiy, mehnat va jismoniy faoliyat asosan o‘rganiladi. Ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarning katta darajasida turmush tarzi ma'lum insonning faoliyat motivlari, uning ruhiyati xususiyatlari, sog‘ligining holati va organizmning funksional imkoniyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Bu ayniqsa turli insonlarning turmush tarzi ko‘p qirrali ekanligi bilan tushuntiriladi.

Inson turmush tarzini belgilovchi asosiy omillar quyidagilar: insonning umumiy madaniyat darajasi, ta'lim darajasi, hayotining moddiy sharoiti, yosh va jins xususiyatlari, inson konstitutsiyasi, sog‘lik holati, ekologik muhit, ish, kasbining xususiyati, oilaviy munosabatlar va oilaviy tarbiya xususiyatlari, inson odatlari, biologik va ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish imkoniyatlari

Hayot tarzi va inson salomatligi o‘zaro aloqasi sog‘lom turmush tarzi tushunchasi sanaladi.

Sog‘lom turmush tarzi inson salomatligi va rivojlanishi uchun eng yaxshi sharoitlarda kasbiy, ijtimoiy va maishiy vazifalarni bajarishga xos bo‘lgan narsalarni birlashtiradi.

Sog‘lom turmush tarzi sog‘likni mustahkamlash va rivojlantirishga mo‘ljallangan inson faoliyatining belgilangan yo‘nalishini aks ettiradi. Bu shaklda sog‘lom turmush tarzi uchun turli kasalliklar paydo bo‘lishini oldini olish uchun kuchlarni birlashtirish muhimdir: ichkilikbozlik, giyohvandlik, kashandalik bilan kurash, noto‘g‘ri ovqatlanish, ziddiyatli munosabatlar, sog‘lom turmush tarzi shakllanishi va inson hayotining turli tomonlarini aks ettiruvchi ko‘p qirrali tendensiyalarni ajratish va rivojlantirish muhim.

So‘nggi yillarda sog‘lik hayot sifati bilan yanada ko‘proq bog‘lanmoqda. Hayot sifati deganda individning hayotiy muhim tomonlari va ehtiyojlarini qondirish, biologik va ijtimoiy hayotda faolliga imkoni beruvchi sharoitlar mavjudligi tushuniladi. Bu tushuncha hayot sifati tushnchasining sub'ektivligini qayd etib, o‘z ichiga hayotning ham ijobiy ham salbiy jihatlarini oladi. Hayot sifatining asosiy parametrlari quyidagilar:

• 
  Jismoniy va ruhiy harakat qilish, moddiy hayot (daromad, uy).
  
• 
  Ijtimoiy munosabatlar, manaviy hayot (kelajakka mo‘ljallangan, diniy, individual e'tiqod)
  
• 
  Atrof muhit mustaqilligi darajasi
  

Hayot sifatini pasaytiruvchi turmush tarzi va sharoiti omillari bevosita biologik va stress ta'sirni ko‘rsatadi. Stress kuchi individning o‘z taqdirini belgilashda imkoniyatlari kamligi va cheklanganligi sharoitida katta bo‘ladi. Bu bir qator sabablar bilan bog‘liq: yaqin insonini yo‘qotish, jismoniy yoki ruhiy zo‘ravonlik, o‘zining yoki yaqinlarining og‘ir kasalligi, ish joyini yo‘qotish xavfi va ishsizlik. Ishlab chiqarishdagi va oilaviy nizolar. Tabiiy va texnogen ofatlar.

Inson salomatligi uchun xavf tug‘diruvchi biologik omillarga ortiqcha tana massasi, gipodinamiya. Noto‘g‘ri ovqatlanish, ruhiy yoki jismoniy zo‘riqishlar, alkogol, tamaki iste'moli kiradi. Sog‘liq uchun yuqori xavf tug‘diruvchi insonlar gurug‘iga quyidagilar kiradi:

• 
  Yaqin insonidan ayrilgan, oilasi buzilgan shaxs;
  
• 
  Notinch oilalarning bolalari.
  
• 
  Jismoniy, ruhiy va jinsiy zo‘ravonlik qurbonlari;
  
• 
  Davriy somatik va og‘ir ruhiy kasalga chalingan insonlarning yaqinlari ye;
  
• 
  Uysizlar, ishsizlar va qashshoqlar;
  
• 
  Yopiq turdagi muassasalardagi shaxslar (internat, qamoqxona.).
  

Millat sog‘ligini baholash uchun umumiy salomatlik tushnuchasidan foydalaniladi. Umumiy salomatlik aholining sog‘lomlik darjasi, kasalliklar. Ayniqsa ijtimoiy kasalliklarning tarqalganligini, o‘z joniga qasd qilishni xarakterlaydi (yuqumli, ruhiy, alkogolizm va narkomaniya,).

Aholi salomatligi ham alohida individ, ham butun jamiyat va davlat uchun eng katta boylik sanaladi. Davlatning millat sog‘ligiga munosabatining asosiy ko‘rsatkichlari orasida ekologik holat, ishlab chiqarishda hayot faoliyati xavfsizligini ta'minlash bo‘yicha xalqaro standartlarga rioya qilish, fuqarolar sog‘ligi masalasida qonunchilikka rioya qilish, tibbiy va ijtimoiy-sog‘lomlashtirish yordamidan foydalanish va uning sifati mavjud.

Sog‘lom turmush tarzining ilmiy asoslari valeologiyaning asosiy qoidalaridan iborat. Valeologiya (lotincha sog‘lomlashtirish) o‘zida sog‘likni saqlash va mustahkamlashda ilmiy bilimlar yig‘indisini aks ettiradi. Bu nisbatan yangi ilmiy-pedagogik yo‘nalish bo‘lib, aholi ayniqsa yoshlarni sog‘lomlashtirish zaruriyati bilan paydo bo‘ldi. Bugungi kunda valeologik bilim jismoniy madniyat o‘quv fanlari dasturiga kiritilgan.

Valeologiyaning asosiy qoidalariga muvofiq insonning turmush tarzi uning qanday yashashnini belgilovchi hayot usulini aks ettiradi.

Sog‘lom turmush tarzining asosiy ijtimoiy tamoyillari quyidagilar: turmush tarzi estetik bo‘lishi kerak, turmush tarzi axloqiy bo‘lishi kerak, turmush tarzi irodali bo‘lishi kerak.

Turmush tarzining asosiy biologik tamoyillari quyidagilar: turmush tarzi yosh bo‘yicha bo‘lishi kerak, turmush tarzi harakatchanlikni ta'minlashi kerak, turmush tarzi mustahkam bo‘lishi kerak, turmush tarzi uyg‘un bo‘lishi kerak.

Sog‘lom turmush tarzining ijtimoiy va biologik tamoyillari mohiyatini tahlil qilib, ko‘rish mumkinki. Ularning ko‘pchiligiga rioya qilish insonning jismoniy madaniyatini shakllantirish uchun shart sanaladi.

Talaba yoshlar turmush tarzi o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib. yosh xususiyati, o‘quv faoliyatining o‘ziga xosligi, maishiy, dam olish va boshqa omillarga bog‘liq bo‘ladi. Talabalar sog‘lom turmush tarzining asosiy elementlari quyidagilar; mehnat, dam olish, ovaqtlanish, uxlash tartibini belgilash, sanitar-gigienik talablarga javob breuvchi toza havoda bo‘lish, harakat faolligining individual maqsadli tartibini tashkil etish yo‘li bilan jismoniy mukammalikka erishish;shaxs sifatida rivojlnishga ta'sir ko‘rsatuvchi mazmunli bo‘sh vaqt, o‘zini buzuvchi axloqiy hayotdan voz kechish (kashandalik, alkogol, giyog‘vandlik, gipodinamiya), jinsiy axloq madaniyati, shaxslararo munosabat va jamaodagi axloq, o‘zini boshqarish va o‘zini tashkil qilish. Hayotda manaviy, ruhiy uyg‘unlikka erishish, organizmni chiniqtirish va uni tozalash.

XULOSA

Yoshlar bilan ijtimoiy ishning texnologiyasi- ijtimoiy xizmat ko‘rsatish texnologik omborining qismi bo‘lib, aholining ijtimoiy-demografik toifasining muammosi bo‘lmasdan, aynan yoshlar bizning mamlakatning kelgusi taqdirini belgilaydi. Ijtimoiy ishning paydo bo‘lishi birinchi navbatda yoshlar bilan ishlashda moddiy resurslarning cheklanganligi, ijtimoiy maishiy kuchli sferaning pasayishi, pionerlik va komsomol tashkilotlari faoliyatining tugatilishi sababli qiyinchilik tug‘dirdi, ammo ijobiy jihatlariga e'tibor bersak bolalar va o‘smirlarning bosh vaqtlari va dam olishini tashkil qilish, shuningdek ularning harbiy-vatanparvarlik va baynalmilal tarbiyasining o‘sganini ko‘rish mumkin. Yoshlar bilan ijtimoiy ish O‘zbekiston Respublikasida yoshlarga oid davlat siyosati va aholiga ijtimoiy xizmat ko‘rsatish tizimi orqali amalga oshiriladi.

4. 
   Zamonaviy ijtimoiy ish xususiyati yuqori darajadagi professionallikni talab qilib, bu mazkur sohaning amaliy faoliyatida mutaxassislarni kasbiy tayyorlash vositasida shakllanadi. Ma'lum ishchining professionalligi kasbiy shakllanishining uzoq jarayonida o‘zini namoyon qilishi natijasi bo‘lib, individual o‘ziga xosligi va sharoitlarning o‘ziga xosligi bilan xarakterlanadi.
   

Ijtimoiy soha bo‘yicha mutaxassisning kasbiy shakllanishi –bu maqsadli va uzluksiz rivojlanuvchi jarayon bo‘lib, ijtimoiy ish sohasida amaliy. Ta'lim va tadqiqot faoliyati bilan bog‘liq, insonda kasbiy bilimlar, ko‘nikma, malaka va shaxsiy sifatlar, kasbga malakaviy va axloqiy tamoyillarni shakllantirishga mo‘ljallangandir. Mazkur jarayon asosida ijtimoiy o‘zgarishlar nazariyasiga integral uslubiy yondashuv yotadi.

Mutaxassisning kasbiy shakllanishi professionallashuv jarayonining tarkibiy qismi bo‘lib, jamiyat va shaxs vositasida kasb to‘g‘risidagi ma'lum tushunchalar shakllanadi.

Ijtimoiy ishdagi professionallashuv funksional ahamiyatga ega bo‘lgan ixtisoslashgan mashg‘ulotlar sifatida ijtimoiy ishga xos kasbning asosiy belgilarini bosqichma-bosqich shakllantirishni namoyon qiladi. Ular quyidagilar:

birinchidan, ijtimoiy xodimlar uchun yangi ish joylarini yaratuvchi yangi turdagi muassasalar va ularning faoliyatini tartibga soluvchi me'yorlarni tasdiqlashda;

ikkinchidan mazkur mutaxassislarni tayyorlashni amalga oshiruvchi o‘quv muassasalari tarmog‘ini yaratishda;

Uchinchidan, ijtimoiy ish sohasida amaliy faoliyatni nazariy asoslovchi fan tarmoqlarining paydo bo‘lishida.

Kasbiy tayyorlash tizimi shakllanib, assotsiatsiya, bosma nashrlar ta'sis etilib. Axloq kodeksi yaratilgandan so‘ng jamiyatda faoliyat shakli sifatida kasb paydo bo‘lgani to‘g‘risida gapirish mumkin.

Rossiya jamiyatida ijtimoiy ishning professionallashuvi uning institutsionallashuvi bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, G‘arbiy yevropa va AQSh ga qaraganda qariyb yuz yildan so‘ng paydo bo‘ldi.

Moddiy yordam ko‘rsatishga yo‘naltirilgan xayriya faoliyati muhtojlarga ixtiyoriy va beg‘araz mulk, pul, ishni ko‘rsatishda aks etadi. Insonda xayriya faoliyatini takomillashtiruvchi asosiy motiv faqatgina diniy emas balki manaviy asoslarga ega bo‘ladi. Qayd etish kerakki bu tashqi majburlov natijasi emas, balki ixtiyoriy va aqliy faoliyat bo‘ladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI

1. 
   Karimov I.A. Asarlar T.1-20. – T., Uzbekiston, 1992-2015.
   
2. 
   Karimov I.A. O‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. – Toshkent: Uzbekiston. 2011.
   
3. 
   Mamlakatda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish hamda fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsetssiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning O‘zbekiston Respublikasi Qonunchilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi ma'ruzasi. 12.11.2010
   
4. 
   Karimov I.A. Jahon moliyaviy–iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari.. Toshkent – «O‘zbekiston». 2009.
   
5. 
   Ганиева М.Х. XIXаср – ижтимоий ходимлар асри // Ж. BolavaZamon. 2005, №1. – С. 24-25.
   
6. 
   Ганиева М.Х. Ижтимоий иш асослари. – Тошкент: CHASHMA PRINT, 2009. – 112 с.
   
7. 
   Ганиева М.Х. Ижтимоий ишга кириш. – Тошкент: CHASHMA PRINT, 2010. – 92 б.
   
8. 
   Ганиева М.Х Ўзбекистонда ёшлар саломатлиги ҳамда соғлом турмуш тарзи. / «Саломатлик ва соғлом турмуш тарзи- баркамол авлод асоси. Халқаро Форум материаллари- Тошкент: РЦСАД, 2010. – С.243-247.
   
9. 
   Ganieva, M. & Kim, L. The Development of Social Work in Uzbekistan: Characteristics, Challenges & Successes// Social Work Education in the Asian Hemisphere, Editor: Selwyn Stanley, Faculty of Health & Social Work, Univ. of Plymouth, UK, Publisher: Nova Publishers, USA.
   
10. 
    ГаниеваМ.Х. XIX аср – ижтимоий ходимлар асри // Ж. Bola va Zamon. 2005, №1. – С. 24-25.
    
11. 
    Ганиева М.Х. «Ўқитиш, ташхис , даволаш». Ижтимоий ишнинг фаолият тури сифатида ривожланиш тарихи // Бола ва замон. 2007, №1 (6) – 34-36 с.
    
12. 
    Ганиева М.Х., Карамян М.Х. Болаларни ижтимоий муҳофаза қилиш тизими учун ижтимоий ходимлар тайёрлашда профессиограмма //Халқаро Форум матариаллари «болаликдан балоғатгача: ижтимоий ҳимоя, ижтимоий иш, ижтимоий интеграция», 26-27 ноябр 2009 й. Тошкент, 2009. – С. 90-95.
    
13. 
    Ижтимоий иш назарияси. – М.: Юристъ, 1998.
    
14. 
    Бекмурадов М.Б. Олий маълуХМТли ижтимоий ходимлар тайёрлашда таълим муассасаларининг аҳамияти // «Инклюзив таълим ва болаларни ижтимоий қўллаб-қувватлаш шаклларини ривожлантиришда замонавий тенденциялар» халқаро форум материаллари. 28-29 октябр 2008 й. – Тошкент: Республика болалар ижтимоий мослашув маркази, 2008– С. 125- 126.
    
15. 
    Ким Л. Болаларни ижтимоий муҳофаза қилиш тизимида кадарлар маслаларини ҳал қилиш йўллари: Ўзбекистонда ижтимоий соҳа бўйича қайта тайёрлаш курсларини ташкил қилиш // «Инклюзив таълим ва болаларни ижтимоий қўллаб-қувватлаш шаклларини ривожлантиришда замонавий тенденциялар» халқаро форум материаллари. 28-29 октябр 2008 й. – Тошкент: Республика болалар ижтимоий мослашув маркази, 2008. – С. 139.
    
16. 
    Ижтимоий хизмат. – Ростов-на-Дону.: Феникс, 2003. – С. 81-82.
    
17. 
    Григорьев С.И., Гуслякова Л.Г. ва бошқалар. Ижтимоий иш назарияси ва услубиёти. ОЎЮ учун ўқув қўлланма Ин-т "Очиқ жамият". – М.: Фан, 1994. – 185 с.
    
18. 
    Ижтимоий иш асослари / П. Д. Павленок таҳрири остида. – М., 1999.
    
19. 
    Ижтимоий ишлар бўйича луғат-маълуХМТнома / профессор Холостова Е. И. таҳрири остида– М., 2000.
    
20. 
    Ижтимоий иш асослари: Дарслик./ П.Д. Павленок таҳрири остида. – М.: ИНФРА-М, 1997.
    
21. 
    Ижтимоий иш асослари: Дарслик./ П.Д. Павленок таҳрири остида. – М.: ИНФРА-М, 1997.
    
22. 
    Энциклопедик луғат / Г.В. Осипова таҳрири остида– М. 1995.
    
23. 
    Каган М.С. Тизимли ёндашув ва гуманитар билим. – Л.: ЛГУ наўриёти 1991.
    
24. 
    Романычев, И.С.Ижтимоий иш тадқиқот фаолиятига сифат ёндашуви / И.С.Романычев // Ижтимоий иш маҳаллий журнали. – 2006. – №3. – С.27; Ижтимоий иш назарияси: дарслик /. Е.И. Холостова таҳрири остида. – М.: Юрист, 1998.
    
25. 
    Бэрон Р., Бирн Д., Джонсон Б. Ижтимоий психология: Муҳим ғоялар – СПб: Питер, 2003.
    
26. 
    Хьелл Л., Зиглер Д. Шахс назарияси – СПб: Питер, 2000 . – С.358.
    
27. 
    Е.Ярская-Смирнова Ижтимоий иш тушунчалари. Профессионализм. Ижтимоий иш назарияси.
    
28. 
    Ижтимоий ходимлар касбий стандарти– www.kutsekoda.ee
    
29. 
    Исмаилова Р. Касбий лаёқатлилик ва ҳаётий шиорлар тўғрисида //Бола ва замон, Тошкент, 2009, № 1
    
30. 
    Исмаилова Р. Ижтимоий ишларда бошқарув: талаблар ва таклифлар //Бола ва замон. № 4.2009.(17)
    
31. 
    Карамян М.Х. (М.Ганиева, Л.Ким билан биргаликда, А.Шубина иштирокида) Ижтимоий ходимлар профессиограммаси // Bola va Zamon, 2009/ № 4 (17). – С.22-25.
    
32. 
    Карамян М. Ижтимоий ишда саломатлик // «Мустақиллик йилларида Ўзбекистонда социология ривожланишининг долзарб масалалари» республика илмий-амалий конференцияси материаллари 27 май 2010 й. 2-Китоб. – Тошкент, 2010. – С. 159-163
    
33. 
    Ижтимоий иштарихи. – М., 2002.
    
34. 
    Ижтимоий ишасослари. – М., 1999.
    
35. 
    Ижтимоий иш. Луғат-маълумотнома. – М., 1999.
    
36. 
    Ижтимоий иш: назария ва амалиёт. – М.: Инфра, 2002.
    
37. 
    Ижтимоий иш: Ўқув қўлланма. – 2-изд., – Ростов н/Д: Феникс, 2003
    
38. 
    «Ижтимоий ишга кириш» машғулотларига хрестоматия. «Ўзбекистонда академик даражада ижтимоий ишнинг ривожланиши» лойиҳаси – Тошкент, 2006