Оила социологияси

Oilada yuzaga kelish ehtimoli bo`lgan nizo-janjallarning sabablarini aniqlash va ularning oldini olish masalalarini ijobiy hal qilish uchun birinchi navbatda ularning kimlar o`rtasida yuz berayotganligini farqlab olish maqsadga muvofiqdir. Oilaviy nizolarda kimlar ishtirok etayotganiga ko`ra ularni quyidagicha asosiy turlarga ajratish mumkin:

• Oilada yuzaga kelish ehtimoli bo`lgan nizo-janjallarning sabablarini aniqlash va ularning oldini olish masalalarini ijobiy hal qilish uchun birinchi navbatda ularning kimlar o`rtasida yuz berayotganligini farqlab olish maqsadga muvofiqdir. Oilaviy nizolarda kimlar ishtirok etayotganiga ko`ra ularni quyidagicha asosiy turlarga ajratish mumkin:
• • er-xotin o`rtasidagi nizolar;
• • qaynona-kelin o`rtasidagi nizolar;
• • qaynona-kuyov o`rtasidagi nizolar;
• • ovsinlar o`rtasidagi nizolar;
• • ota-onalar va farzandlar o`rtasidagi nizolar.
• Albatta, bu ro`yxatni yanada davom ettiraverish mumkin, lekin biz hozircha shu yuqorida keltirilganlar bilangina kifoyalanib, oilaviy hayotda ro`y berish ehtimoli nisbatan yuqori bo`lgan nizolarning eng asosiysi bo`lmish er-xotin o`rtasidagi nizolarning ayrim xususiyatlarini ko`rib chiqishni maqsadga muvofiq deb bildik.

“Oila haqida gapirar ekanmiz avvalambor, oila xayotning abadiyligini, avlodlarning davomiyligini ta’minlaydigan mukaddas urf –odatlarimizni saqlaydigan, shu bilan birga, kelajak nasllar qanday inson bo’lib etishishiga bevosita ta’sir ko’rsatadigan tarbiya o’chog’i ekanini tan olishimiz darkor”deganida xam, oila va oilaviy munosabatlar ustuvor masalalar qatorida ekanligini ta’kidlaydi.

• “Oila haqida gapirar ekanmiz avvalambor, oila xayotning abadiyligini, avlodlarning davomiyligini ta’minlaydigan mukaddas urf –odatlarimizni saqlaydigan, shu bilan birga, kelajak nasllar qanday inson bo’lib etishishiga bevosita ta’sir ko’rsatadigan tarbiya o’chog’i ekanini tan olishimiz darkor”deganida xam, oila va oilaviy munosabatlar ustuvor masalalar qatorida ekanligini ta’kidlaydi.
• Oilaning ibtidoiy ko’rinishlari sanaluvchi qon-qarindosh oila, undan keyingi bosqichda esa punaunal oila, ya’ni bir guruhga mansub opa-singillarning boshqa jamoa guruhidagi erlarga xotinlik qiladigan oila dastlab oiladan iborat demografik birliknigina anglatadi. Kishilik jamiyatning ilk ibtidoiy bosqichda poligam oilada monogam oilaga o’tish jarayonida yuzaga kelgan endoganiq nikoh ya’ni ibtidoiy urug’chilik tuzumida qabila ichidagi guruhiy nikohdan-bir qabilaga mansub erkak va ayol nikohidan chetlanish, aniqrogi o’ziga qabila qizi bilan nikohlanishiga asoslangan ekzogam nikohga o’tish insoniyatda nomus tuyg’usini anglash nakadar uzok vaqt davom etgan jarayon bo’lganini ko’rsatadi.

• Oila tarixiy ketegoriya sifatida kishilarni tabiiy-biologik, iqtisodiy, xuquqiy, ma’naviy munosabatlarga asoslangan ijtimoiy birligi bo’lib, uning xilma-xil shakllari va ko’p qirrali vazifalari mavjud ishlab chiqarish va ijtimoiy munosabatlarning tabiatiga jamiyat ma’naviyatiga va madaniy taraqqiyotning darajasiga bog’liqdir. Oila ana shu asoslarga tayangan xolda kishilik tafakkuri va ijtimoiy xarakatning ulug kashfiyoti bo’ldi. Mashhur faylasuf Santayana aytganidek, “Oila, bu-tabiatning shoh asarlaridanbiri”ga aylandi.
• Oila juftlik qonuni asosida yuzaga keladi, bir erkakning o’zi yoki bir ayolning o’zi oila bula olmaydi. Oila er-xotindantashkari erning ota-onasi, farzandlari, uka-singillaridan iborat kup buginli xonadon.

• Rus sotsiolog olimi A.Antonovning ta’kidlashicha, oila ijtimoiy-psixologik yaxlitlik sifatida shaxsga shunday normativ va axborot ta’sirlarini ko’rsatadiki, oqibatda bola eng avvalo, jamiyatdagi qonuniy normalar, xulq andozalarini egallaydi. Oila qanchalik inoq, uyushgan va mustahkam bo’lsa, uning normativ ta’siri ham shunchalik samarali bo’ladi. Bunday oilada o’zining qadriyatlaridan tashqari, jamiyatning qadriyatlari, qonun-qoidalar va normalar hurmat qilinadi, bola boshidan jamiyatda yashashga o’rgatilgan bo’ladi. Uning ahamiyati shundaki, farzand maktabgacha tarbiya muassasasida ham, keyinchalik maktab, kollej yoki litseyda o’qiganda ham tartibli, intizomli, aytilgan vazifa, berilgan topshiriqlarni mas’uliyat bilan vijdonan bajdaradigan bo’lib, bolalar jamiyatida hamisha o’zining o’rniga ega bo’la oladi. Bunday farzanjdga turli bid’atlar, bemaza chaqiriqlar, da’vatlar ta’sir etmaydi, mustqil fikrli, pok vijdonli inson bo’lib etishadi. CHunki, oila bu kichik jamiyat, jamiyatning kichiklashgan andozasi, oila mustahkam bo’lsa, jamiyat ham mustahkam bo’lishini o’zbek xalqi juda yaxshi biladi, shuning uchun ham ayniqsa, mustaqillik yillarida oila bizning Vatanimizda qadrlanadi, nikoh muqaddas rishta sifatida e’zozlanadi.

• Albatta, bolaning ijtimoiylashuv jarayoniga bevosita va bilvosita ta’sir ko’rsatuvchi boshqa ijtimoiy omillar ham mavjud. Masalan, jamiyat miqyosida amalga oshirilayotgan islohotlar, davlatning yoshlar siyosati, ta’lim muassasalari va u erlardagi ta’lim va tarbiya standartlari, diniy muassasalar (machitlar), bozor munosabatlari kabi qator jarayonlar ushbu masalaning mazmun va mohiyatini belgilaydi. YUqorida aytilgan resotsializatsiya jarayonidan tashqari, oila muhitining o’zi ham ayrim holatlarda salbiy ma’nodagi ijtimoiylashuvga aloqador bo’lib qolishi mumkin. Olimlar o’tkazilgan qator tadqiqotlar asosida ana shunday omillarning to’rt guruhini ajratganlar:

• ota-onalar o’rtasida murosaning yo’qligi, oilaviy o’zaro munosabatlarni mustahkamlash borasida aniq belgilangan ahloqiy tamoyillarning mavjud emasligi;
• ota-onalarning ruhiy nosog’lomligi va qonunbuzarligi;
• yashash sharoitlarining yaxshi emasligi, bolaning to’laqonli o’sishi, dars tayyorlashi, jismonan chiniqishi uchun sharoitlarning etarli emasligi;
• maktab sharoitining talab darajasida emasligi;
• mahalla xududida oila obro’sining yaxshi emasligi, notinch, noqobil oila maqomiga egalik;
• global axboratlashuv sharoitida turli axborot manbalari, jumladan, Internet tarmog’i orqali bola ongiga etib kelayotgan turli ma’lumot, ig’vo, uydirma, mish-mish, oila qadriyatlariga zid axloq namunalari va boshqalar oxirgi yillarda bola ijtimoiylashuviga salbiy ta’sir ko’rsatayotgan ijtimoiy omillar jumlasidandir.
• YUqoridagi holatlar ayniqsa, globallashuv davrida oila institutining bola sotsializatsiyasi va ijtimoiy tarbiyasidagi o’rni nechog’li sezilarli ekanligini isbotlamoqda.