Оила щукуки

Shańaraq huqıqı

Joba :
1. Shańaraq huqıqı túsinigi, maqset hám wazıypası

2. Shańaraqtıń rawajlanıw tariyxı
3. Shańaraq huqıqınıń basqa huqıq tarawlar daǵı ornı
Shańaraq huqıqı túsinigi, maqset hám wazıypası

Respublikamız ǵárezsizikka erisken dáslepki kúnlerden baslap shańaraqtı bekkemlew, analıq hám balalıqtı qorǵaw ushın bir qatar ilajlardı ámelge asırdı.

Ózbekstanda 26 millionǵa jaqın xalıq jasaydı, usılardan 52% hayal - qızlar quraydı. Búgingi kúnde xalıqtıń 48 payızın 18 jasqa deyingi jigit hám qızlar quraydı. Hàr jılı 170 mińnen aslam nekeni rásmiylestiriwshiler bar. Jámi búgingi kúnde Ózbekstanda 6 million 300 mińnen aslam shańaraq ámeldegi
Respublikamızda 16 hám odan úlken jas daǵı hayallar 65, 7 procentten kóplegeni nekede, 50 jasqa deyingi hayallardıń 1, 04 hám er adamlardıń 0, 75 procenti nekede bolmaǵanlardı quraydı. 1998 jılda 91, 6 procent balalar nekeden ótken er - hayaldan tuwılǵan.

Mámleketimizde xalıqtıń kóp bólegin balalar hám jaslar quraydı. Social máseleler de soǵan kóre óz ańlatpasın tabadı.

Respublikamız Konstituciyasiniń 63-statyasında “Shańaraq jámiettiiń tiykarǵı buwını bolıp tabıladı hám de jámiyet hám mámleket qáwipsizliginde bolıw huqıqına ega”, dep tastıyıqlanǵan. Shańaraqlar tınısh -totuv jasawsa, jámiyetke keltiretuǵın unamlı tabıslar ko'payadi, perzentler jaqsı tárbiya aladı. Shańaraqqa bolsa g'amho'rlik qılıw hám oǵan hár tárepleme materiallıq járdem beriw, adamgershilikli demokratiyalıq mámlekettiń zárúrli wazıypasınan biri bolıp tabıladı.
Respublikamız Prezidenti shańaraqtıń jámiyettegi ornına baha berip sonday deydiler: “Shańaraq-jámiettiiń negizi, Biziń mámleketimiz de úlken bir shańaraq dep túsiniw múmkin hám kerek. Bunda óz-ara húrmet hám qattı tártip bolmasa, shańaraqtıń barlıq aǵzaları óz minnetlerin ótew etpese, bir-birine salıstırǵanda jaqsı islik menen miyir-aqıbet kórsetpese, jaqsı hám múnásip jasaw múmkin emes. Shańaraq turmıs hám hújdan nızamları tiykarında qurıladı, óziniń kóp ásirlik bekkem hám ruwxıy tayanshlarına iye boladı, shańaraqta demokratiyalıq negizlerge tiykar solinadi, adamlardıń talap -mútajlikleri hám qádiriyatları qáliplesedi. “Ózbeklerdiń kópshiligi óziniń jeke párawanlıǵı tuwrısında emes, bálki shańaraǵınıń, úrim-putaqları hám jaqın adamlarınıń, qońsılaslarınıń omon-esonligi tuwrısında ǵamxorlıq qılıwdı birinshi orınǵa qóyadı. Bul bolsa eń joqarı dárejede ruwxıy qádiriyat, insan kewiliniń gáwharidir”

Shańaraqqa tiyisli munasábetlerdiń rawajlanıw tariyxı

Shańaraqqa tiyisli munasábetlerge shıǵısda ótken zamannan baslap úlken áhmiyet berilip kelgen. Zardushtiylikda shańaraqqa tiyisli minnet hám perzent tárbiyası bólek orın tutqan. “Avesto” izertlewshisi H. Hamidov sol dáwirdegi shańaraqlar tuwrısında sonday dep jazadı : “Er adam zurriyot qaldırıw qábiletine iye bolsa -yu, biraq úylenbese, oǵan tamǵa basıwar yamasa beliga shınjır baylanıstırıp júriwge májbúrlewardi. Geyde bunday er adamdı qopga salıp qoyıwıb tayaqlasqan. “Avesto”da aǵayınlardıń óz-ara shańaraq qurıwı qadaǵan etilgen. Qáwim hám urıw qanın taza, áwladtı benuqson saqlaw ushın sonday etilgen. Kóp balalı shańaraqlarǵa mámleket esabınan pensiya belgilew kerekligi belgilengen, bir yo'la eki-úsh tuwǵan hayallar sıylıq alıwǵa iye, dep uqtiriladi”.

Patriarxal shańaraq Oraylıq Aziya xalıqlarında shańaraqtıń eń dáslepki tariyxıy forması esaplanǵan. Bul shańaraq áyne zamande jámiettiiń tiykarǵı islep shıǵarıw jámááti de bolǵan. Sol sebepli shańaraqqa tiyisli munasábetlerge, hár bir shańaraq aǵzalarınıń minez-qulqlarına bólek itibar berilgen. Oraylıq Aziyada patriarxal shańaraq eramızdan aldınǵı birinshi mıń jıllıqlarda payda bolǵan. Az-azdan sol dáwirlerde kishi-kishi shańaraqlar vujudga kela baslaǵan. Kishi shańaraqlar payda bolıwı menen nekediń shárt-shárayatları da ózgerip barǵan.
Neke - bul er adam menen hayal ortasındaǵı arnawlı bir birlespe jáne bul birlespediń jámiyet, mámleket tárepinen tán alınıwı hám maqullanishining tariyxıy forması bolıp tabıladı.
Jámiyet neke quralı menen er adam hám hayal ortasındaǵı tábiy munasábetlerdi tártipke salıp turadı, er-hayal, ata-ana hám perzentler arasında etikalıq, huqıqıy minnetlemeler ornatadı.
Neke (arabsha - qosıw ) sózi ózbek tiline arablardan kirip kelgen. Qosıw mánisine túsindiriw beretuǵın bolsaq, neke nátiyjesinde shańaraqlar ortasında aǵayınlıqlar ornatıladı. Shańaraq aǵzaları toldırılıp barıladı. Buǵan birinshiden, jańa shańaraqlada perzentler tuwılıwı bolsa, ekinshiden, neke sebepli aǵayınlıq payda boladı. Quda táreptiń aǵayinleriler de bir-birlerine jaqın insanlar bolıp qaladı.
Biziń jurtımızda ozaldan shańaraqtı bekkemlew, analıq hám balalıqtı qorǵaw máselelerine úlken itibar berilip kelgen. Ulıwma alǵanda, Oraylıq Aziyada hayallarǵa áyyemginen úlken húrmet menen qaralgan. Hayallar jámiyette er adamlar menen teń huqıqlardan paydalanıwǵan. Gerodotning “Tariyx” atlı shıǵarmasında patriot hayal To'maris haqqında keltirilgen tariyxıy maǵlıwmat buǵan jaqtı mısal bóle aladı. Turan xalqı To'maris basshılıǵında shabıwılshı Kayxusrav armiyasına zarba beredi.
Basqa bir áyyemgi grek tariyxchisi-Elion qaldırǵan maǵlıwmatqa kóre, Oraylıq Aziyadaǵı iri qáwimlerden biri bolǵan saklarning ádetleri boyınsha úyleniwdi qálegen hár bir jigit ózi úylenmoqchi bolǵan qız menen jer astı úyinde gúres túsiwi shárt bolǵan. Bul gúresde jeńis etken táǵdirdagina úyleniw huqıqına iye bolǵan. Sonday eken, bul jerde gúres ayriqsha tárzde neke wazıypasın atqarǵan.
Oraylıq Aziya xalıqlarınıń ataqlı dástanları - “O'g'uznoma”, “Alpomish” hám “Manas”larda neke menen baylanıslı ádetlerde, jıyındıń fizikalıq qábiletlerine jáne onı sınap kóriwge bólek áhmiyet berilgen. Jigittiń qızǵa múnásip yamasa múnásip emesligin anıqlaw ushın talabanlardıń óz-ara at báygesi, oq jayda nıshandı urıwı, uzaqqa kósher úziwi, gúres sıyaqlı básekishilik formalarınan da paydalanılǵan. Sonıń menen birge bul tańlaw “Qız quwalaw”. “Tartıwmachoq” sıyaqlılarda da óz ańlatpasın tapqan.
Ekenin aytıw kerek, búgingi kunge shekem nekesiy munasábetlerde ayırım úrp-ádetlerimiz xanuz saqlanıp qalǵan. Buǵan mısal etip qiz ayttırıwshılıqlarǵa barıw, ayttırıw, tanıstırıw dástúrleri, toy-bayram, challov úrp-ádetlerin kórsetiw múmkin. Jámiyetimiz rawajlanǵan tárepke úrp-ádetlerimiz de rawajlanıwlasıp barıp atır.

Shańaraq huqıqınıń basqa huqıq tarawlar daǵı ornı

Shańaraq huqıqı basqa huqıq tarawları menen bekkem baylanıslı. Sebebi shańaraq aǵzası jámiyetimizdiń barlıq tarawlarında miynet etedi. Shańaraqta perzent tárbiyalanadı, jámiyetke kerekli shaxs bolıp yetilishida shańaraqtıń ornı kútá úlken bolıp tabıladı.

Mámleket hám huqıq teoriyası páni shańaraq huqıqınıń ulıwma túsinigin, maqsetin anıqlama berb beredi. Konstituciyalıq huqıq insan huqıqları, minnetleri, olardıń kepilligi máselelerin, shańaraq mámleket qorǵawında ekenligin, ata-analar hám perzentlerdiń huqıqıy munasábetleriniń tiykarın tastıyıqlab beredi.
Miynet huqıqı analıq hám balalıqtı qorǵaw, kóp balalıq shańaraqlarǵa járdem beriw, jas óspirimlerdiń miynet munasábetlerin tártipke salıw máselelerin jaqtılandıriwde shańaraq huqıqı, shańaraq munasábetlerinen kelip shıqqan halda jumıs tutadı.
Basqarıw huqıqta da basqarıw tártip buzıw, basqarıw juwapkerlikke tartıw shaxslarǵa, shańaraq aǵzalarına salıstırǵanda qollanıladı. Sonday eken, shańaraqta tárbiya máselesi, nızamǵa ámel qılıw, nızam sheńberinde jumıs tutush máselelerine itibar beriwdi talap etedi.
Jınayat huqıqında shańaraqtaǵı tárbiyaǵa baylanıslı zárúrli másele óz ańlatpasınıń nátiyjesin ańlatadı. Ayıpker biziń jámiyetimizde nege payda boladı? Qaysı sharayatta, qanday shańaraqta ol qáliplesedi, tárbiyalanǵan, degen sorawlardıń sheshimin tabıw ushın shańaraq, odaǵı ortalıq óz unamlı yamasa unamsız ornın kórsetedi.

Paydalaniletuǵın ádebiyatlar :

1. Ózbekstan Respublikası Konstitusiyası. T., “ Ózbekstan”, 2002.

2. Karimov I. A.-Ózbekstan ullı kelajag tárepke. T., “Ózbekstan”, 1998.
3. Karimov I. A.- Biz keleshegimizni óz qolımız menen quramız. T., “Ózbekstan”, 1999.
4. Karimov I. A.- Xavsizlik hám 'arqaror rawajlanıw jolında. T., “Ózbekstan”, 1998.
5. Ózbekstan XX1 asrga intilmoqda. T., “Ózbekstan”, 2000.
6. Ózbekstan Respublikası shańaraq kodeksi. T., “Ádalat”, 2000.
7. Ózbekstan Respublikasınıń shańaraq kodeksine túsindiriwler. T., “Ádalat”, 2000.
8. Hayal-qızlar huqıqları kamsitilishining barlıq formalarına toqtatıw beriw tuwrısında Konventsiya, Tashkent-1998.
9. Tolerantlıq principlerı Deklaratsiyası. YuNESKO 1995 jıl 16 noyabr', Parij.
10. O. A. Karimova. Nızam, shańaraq, perzent hám jámiyet. T-2000.
11. O. A. Karimova. Shańaraq huqıqı. Lekciyalar teksti. TDPU. 2002;
12. I. Ańshınnikov. Roditel'skoe schast'e. M., Íz-vo politicheskoy lit., 1987.
13. Qádiriyatlar jáne social rawajlanıw. T., “Ózbekstan”, 1997.
14. P. Azarov. Semeynaya pedagogika. M., Izd-vo politicheskoy lit., 1985.
15. Gender i razvitie v Uzbekistane. T., 1998.
16. Polojenie detey v mire. YuNISEF, 2000.
17. www. akadmvd. uz