Oila pedagogikasi

6.1. 0 ‘zbek xalqining oilaviy marosimlari
0 ‘zbek xalqining oilaviy marosimlari ham tarixiy zu- 
ruriyat asosida vujudga kelgan va zamon chig‘iriqlaridan 
o‘tib, muhim ma’naviy qadriyat sifatida ravnaq 
topgan. 
Sho‘rolar davrida har bir kishi yaxshi yashay olmasa, butun 
jamiyat ham yaxshi yashay olmasligi uqturiladi. Bu davrda 
asosiy e’tibor umumdavlat ishlariga qaratildi. Shaxs, oila 
ehtiyojlari esa diqqat markazidan tushib qoldi. Jumladan, 
katta davlat bayramlari birinchi darajaU, oilaviy - maishiy 
bayramlar ikkinchi darajali bo‘lib qoldi. Xalqning asrlar 
mobaynida to'plangan bebaho boyligi - shaxs va oila hayoti 
bilan bog‘liq marosim va bayramlar unutila berdi.
Hozirgi paytda jamiyatimiz oldida shaxs, oila turmush 
tarzini yaxshilash va u bilan bog‘liq oilaviy an’analar, urf- 
odatlar, marosimlarga e’tibor qaratish muhim muammo 
bo‘lib turibdi. Xalqimizning avloddan-avlodga o ‘tib kelayot­
gan oilaviy marosimlari sho‘rolar davrida jiddiy to‘siqlarga
152

---

uchragan bo‘lsa ham mustaqillikka erishilgandan so‘ng ular 
qayta tiklana boshladi. Bu an’ana, urf-odat va marosimlar 
to‘g‘risida qator kitoblar chop etildi. Oilaviy marosimlar xalq 
ma’naviyatining tarkibiy qismi, muhim axloqiy qadriyati, 
ta’sirchan tarbiya vositasi sanaladi. Oilaviy marosimlar jara­
yonida namoyon bo‘ladigan axloq-odob, mehr-oqibat kabi 
xislatlar yoshlar ma’naviyati shakllanishida muhim ahamiyat- 
ga eag. Xalq 
an’analari qadrlanadigan oilalarda tarbiya 
topgan yoshlar ibratli axloqi bilan boshqalardan ajralib turadi. 
Bunday oilalardan jinoyatchi, bezori kishilar chiqmaydi. Shu 
bois xalq an’analari va oilaviy urf-odatlar yordamida yosh- 
lami tarbiyalash muhim ahamiyat kasb etadi.
Ma’lumki, jamiyat asosini oila va uning a’zolari tashkil 
qiladi. Jamiyatning taraqqiyoti oila, shaxs rivojlanishi bilan 
belgilanadi. Marosim va bayramlar inson hayotining uzviy 
qismi hisoblanadi. Har bir kishining shaxsiy hayotida 
shunday muhim voqealar, bosqichlar mavjudki, ular alohida 
e’tibomi, xursandchilik taqozo etadi. Bu hodisalar o'ziga xos 
tantana va bayram tarzida nishonlanadi.
Farzandning tug‘ilgan kuni, unga ism qo‘yish, bolaning 
ilk qadam bosishi, o‘g‘il-qizning birinchi bor maktabga 
borishi, maktabni bitirishi, nikoh to‘yi, kumush, oltin va 
olmos to‘ylari, nafaqaga kuzatish kabilami tantanali tarzda 
nishonlash inson hayotida ijtimoiy xarakteiga ega bo‘lgan 
ko'pgina hayajonli hodisalar ham yuz beradiki, ular ham 
bayramona yoki tantanali kayfiyat yaratadi. Oliy va o£rta 
maxsus o‘quv yurtiga kirib, talaba bo'lish, uni tugatish, ishga 
kirish, 40, 50, 60, 70, 80 yoshini nishonlash marosimlari 
kishi hayotida shunday voqealar sirasiga kiradi.
Insonlaming quvonch va qayg‘usini atrofdagi kishilarga 
ma’lum qilish insonlar o‘rtasida hamjihatlik qaror topishiga
153

---

sabab bo‘ladi. Farzandning dunyoga kelishi har bir oila 
uchun quvonch bag‘ishlovchi holatlardan biridir. Oila a’zo- 
lari chaqaloq tug'ilganini qarindosh-urug‘lari, yoru-do‘stla- 
riga xabar qilgani borishgan. Ular esa bu quvonchli xabar 
uchun suyunchi berishgan. Chaqaloq ota-onasi, qarindosh- 
urug‘lari chiroyli ism tanlashadi. Chaqaloqni dunyoga kelishi 
tantanali va quvonchli oilaviy bayram sifatida nishonlanadi. 
Nikoh to‘ylari kumush va oltin to'ylar va boshqa oilaviy 
marosimlar oilaviy bayramlar sarasiga kiradi.
Oilaviy marosimlar kishilik jamiyati madaniyatining tar- 
kibiy qismi sanaladi. Shu boisdan ularda insonlarga xos 
bo‘igan axloq me’yorlari aks etadi. Mamlakatimizda sog‘lom 
turmush tarzi qaror topayotgani sari shaxs va oila hayoti 
bilan bog‘liq ilg‘or an’analar shakllanib, tabora takomillashib 
boraioqda. Oilaviy an’analami, oila hayotidagi muhim 
bosqichlami, voqea va sanalami bayram tarzida nishonlash 
muhim ij'timoiy-madaniy va taibiyaviy ahamiyatga ega 
bo‘lgan, xalq 
turmush tarzini takomillashtiradigan vosita 
hisoblanadi.
Xalq an’analari kishilar dunyo qarashini shakllanishida 
ta’sir etuvchi muhim omildir. 0 ‘zbek oilalarida chaqaloq 
tug‘ilganidan to voyaga yetib, o‘zi yangi oila qurguncha 
quyidagi urf-odat va marosimlar o‘tkaziladi:
1. Homilador ayol va tug'ilajak chaqaloqni asrash bilan 
bog‘liq urf-odat.
2. Chaqaloqni dunyoga kelishi bilan bog‘liq urf-odatlar 
(suyunchi).
3. Chaqaloq sog‘lig‘ini saqlashga qaratilgan urf-odatlar 
(chilla davri).
4. Ism berish urf-odatlari.
5. Chaqaloqni beshikka solish marosimi (beshik to‘yi).
154

---

6. Soch olish marosimi (soch to‘yi).
7. Tish chiqishi bilan bog‘liq urf-odatlar (tish to‘yi).
8. Bolaning birinchi qadam qo‘yishi bilan bog‘liq urf- 
odatlar (ilk qadam to‘yi).
9. 0 ‘qil farzandlami sunnat qilish urf-odatlari.
10. Bolani 12 yoshga to‘lishi bilan bog‘liq bo‘lgan urf- 
odatlar (muchal to‘yi).
11. Yangi oila qurish urf-odatlari (nikoh to‘yi).
12. Kumush, oltin va olmos to‘ylari.
13. 50, 60, 70 yoshlami nishonlash marosimlari.
Farzand tug'ilmasdan awal qilinadigan urf-odatlar. Xal-
qimiz homilador ayolni asrab avaylaydi. Bu ota-onalari- 
mizdan bizgacha yetib kelgan odat. Homilador ayolga yomon 
gapirish, qo‘pollik qilish eng katta gunoh sanaladi. Homila­
dor ayollaming asabiylashishi, og‘ir yuk ko'tarishi, zo‘riqi- 
shiga aslo yo‘l qo'yish mumkin emas.
Qadimdan homilador ayolga murdani ko‘rish, axlat 
tashlangan joylardan yurish, mol so‘yilgan yerlardan o'tish, 
supurgi, tayoq, arqon, suv ustidan sakrab o‘tish taqiqlangan. 
Homilador ayol amal qilishi kerak bo‘lgan qadimiy o‘gitlarda 
katta ma’no bor. Ulami o‘ziga xos asosga ega ekanligini 
zamonaviy ilm-fan ham tasdiqlaydi. Xalqimizning barcha 
qadimiy odatlari homilador ayol va uning tug'ilajak farzandi- 
ning, jismoniy ruhiy xavfsizligini saqlash, chaqaloqning sog‘- 
omon tug'ilishini ta’minlashga qaratilgan. Ajdodlarimiz bola 
tarbiyasi ona qomida boshlanishini o‘sha zamonlardayoq 
tushunib yetishgan.
Shunday ekan homilador ayol hayoti bilan xalq urf- 
odatlarini chuqur o‘rganish, tahlil qilish, ulardan unumli 
foydalanish millatning kelgusi bo‘g‘ini uchun jiddiy zamin 
yaratadi.
155

---

Chaqaloq va onasi uchun chilla davri. Xalqimizning urf- 
odatlari orasida farzandning dunyoga kelishi bilan bog‘liq 
marosimlar mavjud, ulaming har biri yaxshi niyatlar bilan 
amalga oshiriladi. Bu chaqaloq tug‘ilganda yaqin kishilardan 
«suyunchi olish», «kindik kesish», bolani cho‘miltirish, 
chaqaloqga ism qo‘yish, qulog‘iga azon aytish, kichik va 
katta chilla davrini o‘tkazish, chaqaloqni beshikka solish kabi 
tadbirlardan iborat.
0 ‘tmish odatlariga ko‘ra chaqaloqni har tomonlama 
asrash taqozo etilgan. Chilla davri uchun xarakterli xusu- 
siyatlar: ona va bolani yolg‘iz qoldirmaslik, ular yashayotgan 
xonaga hech kimni kiritmaslik, chaqaloqni tuzli, tuproqli 
suvlarda tez-tez cho'miltirish, onaga og‘ir yumushlar qildir- 
maslik, tunda tashqariga chiqmaslik, bolani qorung‘u joyda 
saqlamaslik, ona-bola asabini buzmaslik, qo‘rqitmaslik ular 
salomatligini saqlash garovidir. Sharqda qadimdan emizikli 
ayol toamnomasiga alohida ahamiyat berib kelingan. Yosh 
bo‘shangan ona sut keltiruvchi kuchli toamlar iste’mol qi- 
lishi, sutni sifatini buzmaslik uchun piyoz, sarimsoq, garim- 
dori, spirtli ichimliklar iste’mol qilmasligi zarur. Bular bola 
tanasi uchun — og‘irdir.
Toshkentda chilla davrida «aqiqa» degan marosim 
o'tkaziladi. Ufaizand 7, 14, 21, 28 kunlik bo‘lganda qo‘y 
so‘yib, 
osh damlab, 
qarindosh-urug‘, 
qo‘ni-qo‘shnilar 
ishtirokida tashkil etiladi. U ikki jon ona va bolaning eson- 
omon bo‘lishi niyatida, ollohga shukronalik ramzi sifatida 
octkaziladi.
Xulosa qilib aytganda, «chaqaloq chilla» davomida ona 
maxsus gigienaga rioya qilgan, u o‘z bolasini kasallik, «yovuz 
kuchlar»dan, «yomon ko‘z»lardan asrab-avaylagan. U o‘z 
farzandini bu yorug‘ dunyoga moslashishi uchun zamin
156

---

yaratgan. Tibbiyot xodimlari fikricha, chilla davrida kasal 
bo'lmagan chaqaloq ulg‘ayganda ham sog‘lom bo‘ladi.