Oila kodeksi

“BAXLI BOLA MA’NAVIYATI” KOMPLEKS CHORA-TADBIRLARINI ISHLAB CHIQISH VA AMALGA OSHIRISH


REJA:


1.TARBIYA SAN`ATI HAQIDA TUSHUNCHA.
2."OILA KODEKSI" KOIDALARIGA BOYSINISH.
3.OTA-ONANING VA FARZANDLARINING OILADAGI FORIZI
4.OILADA UGIL BOLA VA QIZ BOLA TARBIYASI HAQIDA.
Mamlakatimizda bolalar to'g'risida, onalar haqida g'amxo'rlik qilish chinakam davlat ahamiyatiga molik ishdir. G'Jamiki yaxshi narsalar - bolalargaG' shiori yanada baralla jaranglamoqda. Keyingi yillarda mazkur masala yuzasidan qabul qilingan qarorlar fikrimizning isbotidir.
Ma`lumki, bola maktabga kelgunga qadar ham, maktabda o'qish davrida ham, asosan oilada tarbiyalanadi. Oila davlatning asosiy kurtagi sifatida bolalarning duneqarashi, xulqi va didiga ta`sir ko'rsatishi tabbiy holdir. Oila a`zolarining ma`naviy birligi eshlarni har tomonlama kamol toptirishning dastlabki va asosiy omillaridan biri hisoblanadi.
Bolalarni barkamol inson qilib etishtirishda maktabni oila bilan mustahkam bog'lamay turib, tarbiya sohasidagi butun ishlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish bhlmaydi. SHu maqsadda ota-onalar o'rtasida ta`lim-tarbiyaga oid tashviqot ishlarini kengaytirish ularni maktabning faol erdamchilariga, o'quvchilarning sinfdan va maktabdan tashqaridagi ishlarida har tomonlama foydali tashkilotchilariga aylantirish zarur.
Jamiyatning jadal rivojlanishi, faoliyat turlarining tobora murakkablashib borishi shaxs ongigа ko'rsataetgan ko'rinmas ta`sirlarning kuchayishiga olib kelmoqda. Mana shunday sharoitda kishining mavjud bilimi, kasb-hunari, malakalari kamlik qilib qolmoqda. Эng avvalo, insonlarda oilada tarkib topgan did, farosat, aql, odob, emotsional madaniyatga muhtojlik sezilmoqda. Эstetik, axloqiy va boshqa tarbiya sifatlari kundalik haet ehtiejga aylanib bormoqda. Tabiiyki, bunday sifatlarga oilaviy tarbiya orqali asos solinadi, kamol toptiriladi. To'g'r, bunda ijtimoiy tarbiyaning o'rnini inkor etib bo'lmaydi. Ana shu nuqtai nazardan ularning birligiga, o'zaro hamkorliklariga asoslansak, barkamol inson tarbiyasida muvaffaqiyatlarga erishish mumkin. Oilaviy tarbiya pedagogika fanida murakkab muammolardan biridir. Uning murakkabligi shundaki, har bir oila o'ziga xos ibtidoiy guruh bo'lib, tarbiyada faqat mazkur guruhga xos xususiyatlarga asoslanadi.
Ta`kidlaganimizdek, oilaviy tarbiyani ijtimoiy tarbiya bilan almashtirish bolalar kamolotiga salbiy ta`sir ko'rsatadi. Masalan, yasli, bog'chalarga bormay, faqat oilada o'sgan va voyaga etgan bolalar maktabga borganlarida o'z tengqurlari ichida ko'p jihatlari bilan ajralib turadi. Oilaning bolalarga moddiy va ma`naviy g'amxo'rligini, ko'rsataetgan tarbiyasini yasli, bog'cha tarbiyasi bilan eki, aksincha, yasli bog'cha tarbiyasini oilaviy tarbiya bilan almashtirib bo'lmaydi. Faqat o'zaro hamkorlik masalani ijobiy hal etish imkoniyatini beradi.
Lekin o'zining xususiyatlari va takrorlanmas ta`siri bilan oila bola tarbiyasida muhim omilligicha qoladi. Amalietda kuzatganimizdek, bolada ota-onasining mehri, erkalashlari asosida ota-onalariga, qarindosh-urug'lariga bo'lgan hissietlari shakllanadi. Bolaning otasiga bo'lgan hurmati onaning hurmatini joyiga qo'yishda asos bo'ladi. Onaga bo'lgan mehr-muhabbat oqibat natijada o'z oilasiga, xotini, farzandlariga bo'lgan munosabatlarda o'z aksini topadi.
Ikkinchi tomondan bolalar ham o'z ota-onalariga ta`sir ko'rsatadilar. Oilaviy aloqalarni oilaviy qiziqish, ma`naviy qoniqish hislatlarini takomillashiga sabab bo'ladilar.
Ota-onalarning o'ziga va bolalariga bo'lgan talabchanligi, katta va kichiklarning o'zaro munosabatlari, do'stona muhit, ishonch va o'zaro bir-birlarini tushunish oila, maktab va jamoatchilikning bolalar tarbiyasi yuzasidan olib boriladigan muhim omillaridan biridir. Bunday birlikning ro'ebga chiqishida, enг avvalo, ota-onalarning siesiy ongliligi muhim rol' o'ynaydi. CHunki ota-onalarning faolligi oilaviy haetda o'z ifodasini topadi. SHu ma`noda bolalar o'z ota-onalarining siesiy va fuqarolik qiefalariga qarab o'z xulq-atvorlarini tartibga soladilar, hurmatlarini joyiga qo'yadilar.
Bolalar ulg'aya boshlashi bilanoq o'z ota-onalarining qaerda ishlashlari, jamiyatda tutgan o'rinlari, ularning bilimiga qiziqa boshlaydilar. SHuning uchun ham ota-onalarning nimalarga qiziqishlarini, kimlar bilan safdosh ekanliklarini bolalar mumkin qadar ertaroq bilganlari ma`qul. Ota-ona qanday ishda bo'lmasin uni jiddiy, el hurmatiga loyiq bir ish deb biladigan bo'lishi kerak. Bu borada oiladagi tarbiyaning maqsadga muvofiq tashkil etilishi yuzasidan javobgarlik ma`lum darajada maktabga yuklanadi. Oiladagi hukmronlikning tarbiyaviy jihatdan to'g'ri bo'lishini ta`minlash maktabning muhim vazifalaridan biridir. Oilaviy tarbiyaning mazmunli tashkil etilishiga dastlabki ta`sirni maktab belgilaydi. Maktabgina oilaviy tarbiya samaradorligini oshirish yuzasidan rahbarlik qila oladi. Bu vazifalarning muvaffaqiyatli bajarilishida, ijobiy hal etilishida ota-onalar o'rtasida olib boriladigan tarbiyaga oid targ'ibotning roli benihoyadir. CHunki ota-onalarni hozirgi zamon ruhiy-ta`lim-tarbiyaviy bilimlar bilan qurollantirmay turib, oilaviy tarbiyani yo'lga qo'yib bo'lmaydi. Ommaviy-tarbiyaviy targ'ibotda eng yaxshi oilalar namunasida ta`sir ko'rsatish eng maqbul yo'ldir. Bola tarbiyasi yuzasidan oila, maktab va jamoatchilik hamkorligi hozirgi kunimizning dolzarb masalaligi ham mana shundadir. CHunki, birinchidan, bola tarbiyasida oila, maktab va jamoatchilik hamkorligining o'zi murakkab jaraen bo'lib, bunda muallimlardan tashqari ishlab chiqarish jamoalari vakillari, eshlar, kasaba uyushmalari ishtirok etadilar. Ikkinchidan, ota-onalar va qarindosh-urug'lar turli mehnat jamoalarining vakillari bo'lib, ishlab chiqarish va eru do'stlarining ma`naviy xaetlaridagi omillarni muhokama qiladilar, ularning haetga, san`atga, oilaviy majburiyatlarga bo'lgan munosabatlari haqida gapiradilar. SHu sababli ham mana shunday toifa oilalarida tarbiya topaetgan bolalar boshqa ota-onalarning ko'chada, jamoat joylaridagi haet faoliyatlariga qarab o'z ota-onalariga baho beradilar. To'plangan tajribalarni yasli, bog'cha, maktabdagi o'rtoqlari bilan muhokama qiladilar va hokazo.
Oilalarning bolalar tarbiyasi uchun imkoniyat doiralari ancha keng bo'lib, ko'plab oilalarimiz moddiy jihatdan yaxshi ta`minlangan. Ota-onaning ko'pi eng kamida o'rta ma`lumotli. Bunday holatlar ota-onalarning pedagogika, psixologiya sohasidagi bilimlar bilan qurollanishiga va maktab bilan hamkorlikda bolalar tarbiyasini yaxshilash imkoniyatlarini yaratadi. Ota-onalarning bilim saviyasi, umumiy tarbiyaga oid madaniyati, ijtimoiy intilishlari va talablari, bolalar tarbiyasiga nisbatan turlicha munosabatlari, shakllangan haetiy tajribalari, tarbiya va ijtimoiy taraqqiet natijasida hosil qilgan ishonch va e`tiqodlari, oiladagi o'ziga xoslik bolalar tarbiyasiga salmoqli ta`sir ko'rsatadi.
Ko'plab qishloq oilalarida ma`lum darajada bolalar tarbiyasi yuzasidan jamoatchilik erdami mavjudligiga qaramasdan tarbiyaviy kuchlarning bir butunligiga erishilmagan, o'zaro hamkorlikni qanday tashkil etish mumkinligi haqida ma`lumot etarli emas. O'qituvchilar ham sinf ota-onalar majlisining o'tkazilishi maktab va oila hamkorligini ta`minlaydi, deb o'ylashadi. To'g'ri, ota-onalar majlisi ham hamkorlikni ta`minlashning eng muhim omillaridan hisoblanadi, lekin oila, maktab, jamoatchilik hamkorligi uchun, ularni birlashtirish uchun maxsus tashkil etilgan markaz bo'lishi lozim.
Demak, maktab mukammal tashkilot sifatida barcha tarbiyaviy ishlarni maqsadga muvoфиq tashkil etishi lozim. O'z o'qituvchilar jamoasini uyushtira olgan, jamoatchilikni bolalar tarbiyasiga yo'naltira olgan, ularning ota-onalarini yaxshi bilgan maktab ma`muriyatigina tarbiyaviy yutuqlarni qo'lga kirita oladi. Bunday maktablar esa o'z atrofidagi zavod, fabrika, jamoa va davlat xo'jaliklari, otaliqqa olgan korxonalar bilan aloqani mustahkamlab, o'quvchilarning maktabdan bo'sh vaqtlarini mazmunli tashkil etmoqdalar, qarovsiz, tarbiyasi og'ir bolalarni o'z nazoratlariga olmoqdalar. Bunday xayrli ishlarda ko'plab ota-onalar maktab bilan yaqindan aloqada bo'lib o'quvchilar tarbiyasi yuzasidan o'qituvchilar jamoasi bilan bamaslahat ish olib borishmoqda.
Lekin, ko'plab ota-onalar bolalar tarbiyasiga tayer emasliklari, ularga ta`sir etuvchi turli omillardan bexabarliklari, bola kamolotining murakkab tomonlarini bilmasliklari natijasida oilaviy tarbiyada ko'plab ko'ngilsiz voqealar ham sodir bo'lmoqda. Bunday salbiy omillar o'g'il eki qizlarning maktabdagi ta`lim-tarbiyasiga emon ta`sir ko'rsatmoqda. Voyaga etmagan eshlar orasida qonunbuzarliklarning kelib chiqishiga sabab bo'lmoqda.
Kuzatishlar shuni ko'rsatmoqdaki, hali ham ayrim ota-onalar bolalar tarbiyasi va ularning kelajaklari haqida zamon talabi darajasida tarbiyaviy mas`uliyatni his qilmayaptilar. Ota-onalar bilan suhbatlashish natijasida shu narsa aniqlandiki, ular farzandlari 15-16 eshga etganidagina G'O'g'lim eki qizim yuqori sinfda o'qimoqda. Kelajakda qaerga yuborsam ekan, qaerga o'qitsam ekanG' degan fikrga boradilar. Imkoni boricha, tanish-bilish orqali o'zlari uchun ma`qul dargohga o'qishga eki ishgа joylashtirmoqchi bo'ladilar. Ular bolalarining qobiliyatiga ham, qiziqishiga ham, xohishiga ham e`tibor bermaydilar. Bunday holat ota-onalarning tarbiya masalasida aniq maqsad va dasturlari yo'qligi oqibatida sodir bo'ladi.
O'rni kelganda shuni alohida ta`kidlash kerakki, ayrim maktab o'qituvchilari orasida o'z ishiga mas`uliyatsizlik bilan munosabatda bo'luvchi shaxslar ham yo'q emas. Ularning eng emon xatolaridan biri tarbiyaga oid barcha kamchiliklarni ota-onalar zimmasiga yuklab qo'yib, o'zlari esa kuzatuvchi bo'lib qolishlaridir.
O'qituvchi ota-onalarning faol erdamisiz bolalarning barkamolligini ta`minlay olmaydi. Bu o'rinda tarbiyachining o'zini tarbiyalash lozimligini ham esdan chiqarmaslik kerak. O'ziga nisbatan talabchan muallim ota-onalar bilan hamkorlikda o'quvchilarda mustaqil fikrlash va harakat qilish, yangilikni sezish, tashabbuskorlik hamda ijodkorlik qobiliyatlarini shakllantirish maqsadida ularga qat`iy talablar qo'yish uchun ma`naviy huquqqa ega bo'ladi.
Respublikamizda ayrim maktablarda ota-onalarni ma`lum guruhlarga bo'lib majlislarga chaqirish joriy etilmoqda. Masalan, esh va kam tajribali oilalarni alohida, noto'liq oilalarni, ko'p bolali oilalarni alohida-alohida chaqirib, ular bilan ishlash yo'llari belgilanmoqda.
Ba`zan ota-onalar bolalarining G'uy vazifalariga erdam berish kerakmiG' degan savolni berishadi. Bunga G'ha eki G'yo'qG' deb javob berish ham noo'rin. Gap shundaki, uyga berilgen topshiriqlar bolalarning mustaqil ishlari bo'lib, ularning fikrlash faolligini ta`minlashni maqsad qilib qo'yadi. O'quvchilarning u eki bu o'quv materiallari bilan amalda tanishishlari, tegishli xulosa chiqarishlari nazarda tutiladi. SHu sababli uy vazifalarini bolalarining ishtirokisiz o'zlari echib bermasdan, balki uni echishda tarbiyaviy rahbarlik qilishlari, fikrlash uchun imkoniyat yaratishlari lozim. Ba`zan shunday holatlar uchraydiki, ota-onalar bolalarini o'qitaetgan o'qituvchilarni, tarbiyachilarni tanimaydilar, bilmaydilar. Bolalari bo'sh vaqtlarini qaerda, kim bilan o'tkazishidan bexabar bo'ladilar. Ba`zan esa, o'qituvchilarning talablari, iltimos-istaklariga ters javobberuvchi, teskarisini bajaruvchi ota-onalarni ham uchratish mumkin.
Maktabga tez-tez borib turuvchi ota-onalarning faoliyati maqtovga sazovordir. CHunki o'qituvchilar bilan bo'lgan uchrashuvlar, bolalari yuzasidan bildirgan fikrlar o'z navbatida ota-onalar uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Эng muhimi, ular bolalari qaerda, kim bilan yuradi, ularning do'stlari kim va qanday fanlarga qiziqishlarini bilib oladilar, nazorat qilish imkoniyati ortadi.
Maktabni oila bilan bog'lovchi vosita - bu o'quvchilardir. O'quvchilar bilan ishlash, ularning ilmiy duneqarashlarini shakllantirish, ijtimoiy faolliklarini ta`minlash orqali ota-onalarga ta`sir ko'rsatish usullarini ishlab chiqish maqsadga muvofiqdir. Bu borada maktab va oila aloqasini ta`minlovchi ota-onalar majlislari, bolalar tarbiyasiga aloqador muammolarni jamoa bo'lib hal etish kabilarning rolini inkor etib bo'lmaydi. Jumladan, G'Bolangizning qanday o'qishini bilasizmiG', G'Bolalarimiz odobi haqida suhbatlashaylikG', G'Mustaqil haet bo'sag'asidaG' kabi mavzularda olib boriladigan suhbatlar ota-onalarni o'z bolalari haqida, ularning kelajagi haqida qayg'urishlariga sabab bo'ldi.
Yuqoridagi mas`uliyatli vazifalarning bajarilishida sinf rahbarlarining tarbiyaviy faoliyatlarи nihoyatda muhim ahamiyatga ega. Masalan, sinf rahbarlarining har bir oilaga kirib borishi shu oilagа va ota-onalarga hurmat sifatida baholanadi. Sinf rahbarining ota-onalar bilan birgalikda tarbiyaviy chora-tadbirlarni belgilashlari, sinf rahbarining o'quvchilar ko'z oldida ota-onalari bilan suhbatlashishlari ularning tarbiyasiga samarali ta`sir ko'rsatadi. Sinf rahbarining ota-onalar bilan suhbatidan keyin hquvchilar haetida sezilarli o'zgarishlar yuz beradi, bu ularni xursand qiladi, yanada kuch-g'ayrat sarflashga ilhomlantiradi. O'z navbatida, sinf rahbarlari ota-onalar tomonidan bildirilaetgan xabar. Tanqidiy fikrlarini vazminlik bilan tiklashlari, iuloyimlik bilan eshitishlari va imkoniyat doirasida ijobiy his etishlari juda muhimdir. Bunday munosabatlarda sinf rahbarlariga ota-onalarni o'z tengqurlaridek do'st tutishlari, G'Keling birgalikda o'ylab ko'raylikG', G'Siz nima deysizG' kabi do'stona savol-javoblar orqali ish tutishlari tavsiya etiladi.
Ma’naviyatning shakllanish jarayonlari bosqichlari
Mustaqillik sharofati bilan boshqa sohalarda bo’lgani singari, oila va unda tarbiyalanadigan barkamol farzand haqida tez-tez fikr almashiniladigan bo’ldi. Ayniqsa, bu muammoni davlat siyosati darajasigacha ko’tarilishi muhim ahamiyat kasb etadi. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi birinchi chiqiriq IX sessiyasida I.A.Karimov tomonidan qilingan ma’ruzasi barkamol, sog’lom avlodlarning o’tgan vaqtdagi va bugungi hamda kelajakdagi holatini tahlil qilib berdiki, endilikda bu esa tarbiya va ta’limni asosiy dasturini tashkil qiladi, desak xato bo’lmaydi. Chunki yurtboshimiz bola tug’ilganidan boshlab to uning yuqori malakali kadr bo’lishiga qadar hamda uning mehnat faoliyatidagi yuksak ma’rifat va ma’naviyatliligi haqida so’z yuritadi: «Kelajak avlod haqida qayg’urish, sog’lom, barkamol naslni tarbiyalab etishtirishga intilish bizning milliy xususiyatimizdir.
Bu mukaddas zaminda yashayotgan har qaysi inson o’z farzandining baxtu saodati, fazlu kamolini ko’rish uchun butun hayoti davomida kurashadi, mehnat qiladi, o’zini ayamaydi.
Bola tug’ilgan kunidan boshlab oila muhitida yashaydi. Oilaga xos an’analar, qadriyatlar, urf-odatlar bola zuvalasini shakllantiradi.
Eng muhimi, farzandlar oilaviy hayot maktabi orqali jamiyat talablarini anglaydi, his etadi».
O’zbek xalqi urf-odatlari, qadriyatlari o’ziga xos noziklik bilan shakllanganki, ularda insoniy xislatlari ustuvor. Bu insoniylik xislatlari asrlar osha silsilalarga bardosh berib, o’z mohiyatini yo’qotgani yo’q. U o’zining falsafiy teranligini hamisha namoyon qiladi. Shu sababli ham ota-ona bilan farzandlar o’rtasida iliq munosabatlar, o’zaro hurmat-izzat, mehr-oqibatlar markaziy o’rinni oladi. Ular o’rtasidagi bu holatlar zaruriy davrda bir-birini to’ldiradi ham. To’g’ri, ota-ona faoliyati farzand uchun tengi yo’q mehr-oqibat bilan yo’g’rilgan asosli his-tuyg’ular yig’indisidir. Ota-onaning farzand oldidagi burchlari, o’zlarining oxiratini obod etuvchi qarzlari bor. Dinu-diyonatli xonadon oqsoqollaridan so’rasangiz, ularni lo’nda qilib sanab beradi: yaxshi nom qo’yish, yaxshi muallim qo’liga topshirib, savodini chiqarish, ilmli, kasbli-hunarli qilish,boshini ikki, uyli - joyli qilish.
Ana shu istaklar zaminida ota-ona o’z farzandlarini kelajagini mustahkamlash uchun hali ularni turmush qurishidan oldinroq, hayotga tayyorlashni unutmaydi. Avvalo oila qurishga undalayotgan farzandlarni o’zaro mosligi, sog’lig’i, ruhiy tayyorligi, iqtisodiy jihatdan mustahkamligi, kasb-hunariga egaliklari tahlil qilinadi. Bu o’rinda bobokolonlarimizdan Amir Temur faoliyatiga nazar tashlasak, u kishi farzandlarining uylanishini nafaqat bir oila uchun kerakligi balki, jamiyat miqyosidagi vazifa ekanligini sezgan holda:
«O’g’illarim, nabiralarim va yaqinlarimni uylantirmoq tashvishida kelin izlamoqqa e’tibor berdim. Bu ishni davlat yumushlari bilan teng ko’rdim. Kelin bo’lmishning nasli-nasabini, etti pushtini surishtirdim. Xos odamlar orqali sog’liq-salomatligini, jismonan kamolatini aniqladim. Kelin bo’lmish nasli-nasibasi, odob-ahloqi, sog’lom va baquvvatligi bilan barcha qusurlardan holi bo’lsagina el-yurtga katta to’y-tomosha berib, kelin tushirdim», - deydi.
Amir Temur yashagan davrda hozirgi zamon meditsinasining yangi yutuqlari hali tushunib etilmagan bo’lsada, uzoqni ko’ra bilgan Sohibqiron hayot tajribasidan kelib chiqib mazkur fikrlarni bildirganki, ularga hozirgi kunda ham amal qilinish bo’lajak oilaning mustahkamligini ta’minlash uchun shunday faoliyatlar qo’l keladi.
Farzandalarni tarbiyalash homiladorlik davridan boshlab muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, bo’lajak inson, shaxs o’zini shaklanishini asosini shu davrlarda poydevorini qo’yadi. Ba’zi xalqlarda insonga yosh berganda ona qornidagi 9 oyni ham e’tirof etib aytishlari bejiz emas. Albatta, ota-ona farzandi to’g’risida sog’lom fikr yuritib uni ardoqlashi, sevishi, qayg’urishi darkor. Bolaga ta’sir qiladigan har qanday nojo’ya harakatdan himoya qiladi. Mutaxassislar fikricha, homiladorlikning ikkinchi oyidan to’rtinchi oyigacha ko’p onalarning o’ziga nisbatan loqaydligi natijasida bola tushirish hodisalari bo’lib turadi. Og’ir yumushlar bilan mashg’ul bo’lishi, qo’rquv bosishi, kamquvvatlilik, iztirob chekish, qayg’urish kabilar noxush holatni paydo qiladi. Bunday jarayonning oldini olish ko’proq ayolning turmush o’rtog’i bo’lmish erkakka bog’liq. Ya’ni o’z turmush o’rtog’iga g’amxo’rlik qilish, uni uzoq muddatda yolg’iz qoldirmaslik, og’ir ishlarni buyurmaslik, ayolning istagan oziq-ovqatlaridan o’z vaqtida iste’mol qildirish, sayrlarga olib chiqish, yoqimsiz holatlardan asrash bo’lajak «ota» ismini oluvchiga bog’liq. Aks holda hayot yuzini ko’radigan farzand hayotiga zomin bo’lishi ehtimoldan holi emas. Mazkur vazifalarni o’z bo’yniga olmagan erkak farzand tarbiyasidan uzoqligini bildiradi. Farzandlari joniga qasd qiladilar. Ayniqsa bu paytlarda er va xotinning birga yotib turishi ham ehtiyotkorlikni talab etadi. Bunday paytlarda qiziqqonlik bilan ish tutish, temperamentni jilovlash ayniqsa muhimdir. Sabr va ehtiyotkorlik rivojlanishini ta’minlashga yordam beradi. Homilador ayol ana shu paytlarda turli jihatdan noziklashgan bo’ladi. Har xil vaziyatni tushunishda injiqlik holatlari ro’y beradi. Natijada qayg’urishga molik bo’ladi. Bu holatlarning ta’siri paydo bo’layotgan bolaga ham o’tadi va uni rivojlanishini qiyinlashtiradi. Shu sababli erkak kishi o’z turmush o’rtog’ini asrab-avaylashi, ardoqlashi yaxshi natijalar beradi. Ayollar o’zini parvarishiga e’tiborini qaratganda birinchi galda parhezni ham unutmasligi lozim. Qiyin hazm bo’luvchi ovqatlardan iste’mol qilishdan ogoh bo’lishlari talab etiladi. Mabodo kasal bo’lganlarida do’xtirlar qarmog’ida vaqti- vaqti bilan maslahatlar olib turishlari sog’lom bola ko’rishning asosiy sabablaridandir.
Bolaning ona qornida rivojlanishi juda tez va murakkab taraqqiyot davrini bosib o’tadi. Uning rivojlanishi ona qornidagi fiziologik harakatga ham bog’liq. Bola ona qornida rivojlansada u ma’lum darajada tashqi muhit ta’sirida ham bo’ladi. Shuning uchun bu tashqi ta’sirni ijobiy bo’lishini ta’minlash zarur. Mutaxassislarni ko’rsatishicha, sog’lom tug’ilgan bolaning o’rtacha og’irlik vazni 2,8-3,5 kg, bo’yi esa 45-52 sm. bo’ladi. U olti oyga etganda esa uch barobar ortadi. Bir yoshli sog’lom bolani og’irligi 9 kg etadi. Bir yosh atrofida bolaning vazni va bo’yi tez o’sadi. Agar bola bir yoshgacha 25 sm.ga o’ssa, keyingi ikki yil davomida 18 smga o’sadi. Bu holatda rivojlanish bolada ma’naviy xislatlarni yaxshi shakllanishiga yordam beradi.
Ma’lumki, bola tug’ilgandan so’ng bir necha kun o’tishi bilan ona ovozini taniy boshlaydi. Turli harakatlarni amalga oshira boshlaydi. Onaning o’ziga xos hidini ham aniqlaydi. Hatto 15 kunlik bola ona kayfiyati, his-tuyg’usini ham seza boshlaydi. 20-25 kunligida esa o’ziga ko’rsatilayotgan mehr-oqibatni sezib yig’lashi yoki kulishi mumkin. O’zining bezovtaligini his-tuyg’usi bilan bildira boshlaydi. Bu aytilgan fikrlar quruq bir gap, so’z emas, balki ilmiy izlanishlar, hayotiy tajribalarga asoslangan fikrlardir. Demak, bola his-tuyg’usi juda nozik bo’lib ana shu davrlardayoq uning egiluvchanligi yoki o’jarligi shakllandi. Binobarin, bola hulqining shakllanishi ham ko’proq shu davrning mahsulidir. Shu sababli ota-ona go’dakning xulq- atvoriga qarab nima istayotganini ham sezishi darkor. Buning uchun ota-ona ziyrak va o’ta xushyor bo’lishi kerak. Bola xulqini sezadigan va shakllanayotgan xulqqa qarab tarbiya ustida bosh qotirishi lozim. Zero, tug’ilgan farzandlarning ba’zilari faol bo’lsa faollikka qarab yuvosh bo’lsa yuvoshlikka qarab xulosalar chiqarish ayni muddao bo’ladi. Bolaning his-tuyg’ulariga javob qaytarishi tarbiya qayoqqa ketayotganidan dalolat beradi. Chunki bolaning ta’sirchanligi noziklik davrini boshdan o’tkazayotganligini bildiradi. Mabodo shu davrlarda bolani ko’p kuldiradigan bo’lsangiz katta bo’lganida ham ko’p kuladigan, yig’lash jarayoni bolada ko’p kechgan bo’lsa, yig’laydigan bo’lib qolishi hech gap emas.
Farzandda shakllanayotgan his-tuyg’uda sevilish va ardoqlanish ustuvordir. Shu bilan birga bolada ham boshqalarni, ayniqsa ota- onani sevish tuyg’usi shakllana boshlaydi. Demak, boladagi bu jarayonlarni me’yorida bilmaslik tarbiyada ham kech qolishlik demakdir. Boladagi bu davr va holatlar ma’naviyat shakllanishining birinchi bosqichlaridan biridir. Shu munosabat bilan aytish kerakki, bu davrlarda farzandga yoqadigan ishlarni bajarish unda ma’lum bir malakani shakllantirishga olib keladi. 1-3 yoshdagi bolani hatto sanoqli vaqtlarda ham nazardan chetda qoldirib bo’lmaydi. Ulardagi sezgirlik o’ta shiddat bilan shakllanadi. Shu paytlardan bola bilan muloqot umr davomidagi (ijobiymi yoki salbiymi undan qat’i nazar) muloqotni belgilab beradi. Chunki bola aynan ana shu davrlarda ulkan e’tiborni talab qiladi va shundan xulosa qila boshlaydi. Alla aytadigan bo’lsa, allani bola tomondan his qilishini sezildimi, demak tarbiyani ham qabul qilishi shu davrdan boshlangan. Ana shu paytlarda bolani faqat ardoqlash sevish yoki yaxshi to’yintirish, kiyintirish bilan mashg’ul bo’lib qolish kelajakda ko’p xatolarga olib keladi. To’g’ri, bolani ona suti bilan to’ydirish, bu bebaho jarayondir. Ona suti go’dak organizmini nafaqat chiniqtiradi, balki bolaga bir umrli mehr, oqibatni ta’minlaydi, ma’naviy ozuqani ham beradi. Shu sababli, ham bolani 2 yoshga to’lganiga qadar emizish talabi o’ta muhimdir.
Bolani etuk, yuksak ma’naviyatli bo’lishini ta’minlovchi asosiy omillardan biri onalik-otalik qobiliyatini ijobiy holda namoyon qilishga bog’liq. Masalan, onalar «Alla bolam»ni aytish bilan birga bolani beshikka belash paytida «egalari kirsin, yomonlari chiqsin», «bolam vaqtida yotsin, vaqtida tursin» degan iliq so’zlarni ko’plab aytishi boladagi intilishlarga sabab bo’ladi. Ona o’z bolasini turli erkalashlar bilan ma’naviy yuksaltirsa, ota esa turli o’yinchoqlar orqali zaruriy xarakterni shakllantiradi.
1-3 yoshli bolalarda nutqni o’stirish, tevarak-atrof bilan tanishtirish, ularda turli harakat va ko’nikmalarni hosil qilish, tasviriy jarayonlarga e’tiborini qaratish, musiqa mashg’ulotlarini sirlari bilan tanishtirish yo’lga qo’yiladi. Ana shu jarayonlarda bolani ma’naviy yuksalishiga ta’sir etuvchi omillardan to’g’ri foydalanilmas ekan tarbiya etarli beriladi, deb bo’lmaydi.
Mazkur yoshlarda turli ko’nikmalarni shakllantirishda bolani ovutishda qo’llaniladigan o’gitlarning o’rni juda ahamiyatlidir. Jumladan, chapak chalish «Barmoqqa barmoq», «G’oz-g’oz», «Toy-toy», «Achom-achom», «esonmisiz-omonmisiz», «Qaysi qo’limdagini top», «Ko’zingni yum, og’zingni och» kabi sohalar orqali ham bolani xatti- harakatlariga ta’sir etiladi. Ushbu o’yinlar bilan birinchidan bolani sog’lomlashtirishga harakat qilinsa, ikkinchidan o’ylashga, tafakkur ellementlarini paydo qilishga ko’maklashiladi. O’z navbatida tafakkur ellementlari bolada paydo bo’lar ekan, demak ma’naviyat shakllanishi uchun ham shart-sharoit yaratila boshlanadi. Bu yoshlarda ayniqsa, nutq o’stirishga ko’proq e’tibor berish zarur. Nutq bo’lajak inson, shaxs faoliyatini negizidir.
Buning uchun qo’g’irchoqlar, koptok, mashinalar, turli tasvirlar ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi. Bular orqali bolaga turli savollarni berilishi, o’rtoqlarini faolliyatini misol qilinishi, tabiatdagi narsalarni so’ralishi rasmlar bilan mashg’ulot o’tkazilishi bolada fikrlash qobilliyatini o’stiribgina qolmasdan, uning nutqiga ham ta’sir qiladi.
Bola tarbiyasi uzlkusizlikni talab etadi. 1-3 yoshdagi bolalar tarbiyasi 3-7 yoshdagi bolalarda yuqoriroq bosqichda davom etadi. Ayniqsa, bolaning ko’p so’rash va ko’p gapirish davri shu yoshlarga to’g’ri keladi. Shu sababli bu davrda salomlashish odobidan boshlab bola nutqidagi grammatik tuzilishini shakllantirish tevarak-atrof bilan tanishtirish, ona Vatan haqida, Buyuk siymolar va bayramlar, kattalar mehnati, buyumlar haqida suhbat she’rlaridan yod oldirish, hikoya aytish, ifodali o’qish, miqdor va sifat haqida tushuncha berish, fazo haqida tasavvurlashga intiltirish, rasmlar chizdirish, turli ob’ektlar qurish, yasash, jismoniy tarbiyaga o’rgatish kabilar orqali amalga oshirilishi lozim.
Zero, Vatan tuyg’usi vatanparvarlik xislari milliy g’urur, milliy istiqlol g’oyasi hamda Vatan hududi, o’lkasi, xalqiga mehr va sadoqati bolaning yoshiga mos ravishda shakllantirilishi ma’naviy vazifalarning negizini tashkil qiladi.
5-7 yoshdagi bolalar tarbiyasi, 3-4 yoshdagi tarbiyaning murakkabroq bosqichlarini qamrab oladi. Bu davrda ham bolalarda lug’at yoki so’z boyligini oshirish maqsadida «O’zbekiston mustaqil davlat» mavzusida suhbat uyushtirish bola ma’naviyati yuksalishiga ham ta’sir etadi. Ma’lum malakaga ega qiladi.
Bolada ma’naviyat yuksalish maktabga borganda yanada yuqoriroq bosqichga ko’tariladi. endi bola, oila va bog’chada olgan tarbiyaviy malaka maktabda o’z samarasini bera boshlaydi. Bu samarani to’g’ri baholash, ijobiylarini bolada mustahkamlash va rivojlantirish maktab o’qituvchisiga bog’liq. Maktab o’qituvchisi berayotgan ma’naviy tarbiya oldingi olingan tarbiya bilan uzviy aloqada bo’lishi lozim. Maktab yoshidagi bolani tarbiya qilishda, bolani harakatini o’ta chegaralamaslik, jahl va zulm qilmaslik lozim. Yosh bolani o’ta qattiq qo’llik va zulm, badjahllik bilan tarbiyalasa bolani xotirasiga, shodligiga, mavqeiga putur etkaziladi. Bunday tarbiya natijasida uning ma’naviy yuksalishi ham ko’ngildagidek natija bermaydi. Bolada qo’rquvlik alomatlari paydo bo’ladi. Parishonxotirlik, g’amginlik, xafsalasizlik elementlari paydo bo’ladi. Bu esa o’z navbatida tarbiya va bilim olishga o’ta salbiy ta’sir etadi. Unda sustkashlik xislatlari mujassamlasha boshlaydi. O’z ustidan nafratlangan o’quvchi yolg’onlik, riyokor, hiylagar, ruhiyati pas, nojo’ya ishlarga egiluvchan bo’lib qoladi. Yuksak ma’naviylikka eltadigan xislatlar ikkinchi o’ringa tushib qoladi.
7-12 yoshlarda bolalarga jismoniy tarbiyani ahamiyatini yo’qotmagan holda ko’proq aqliy va ahloqiy tarbiyani shakllantirish o’ta muhimdir.
Yuqorida biz bolalarning 3–7 yoshlaridagi tarbiyasiga taaluqli omillar ustida to’xtalgan edik. Endi aytmoqchimizki, yuqoriroq yoshdagi bolalarga beriladigan aqliy tarbiya bolaning keyingi, ya’ni etuklik davrini ko’proq belgilab berishga asos bo’la oladi. Insonning aqli farosatini yuksaklik darajasi nimada, deb savol qo’yilganda, insonning yaxshi bilimga ega bo’lishi, bilimni chuqur o’rganishi va o’rgangan bilimni to’g’ri fikrlashidir, desak xato bo’lmas. Buning uchun maktabda o’qitilayotgan fanlar ayniqsa katta rol o’ynaydi. Mazkur fanlardagi tarbiyaviy jihatlar ustuvor bo’lsa yuksak ma’naviyatni shakllanishi ham oson kechadi.