Oila huquqi tushunchasi predmeti. Oila huquqi maqsadi, vazifasi. Oila huquqi tarihi

Aliment miqdori, uni to‘lash usuli va tartibi. Kelishuvga muvofiq, voyaga yetmagan bolalar uchun belgilanadigan aliment miqdori ular sud tartibida undirganda olishi mumkin bo‘lgan aliment miqdoridan kam bo‘lmasligi kerak. Bu miqdor Oila kodeksining 99-moddasiga asosan belgilab qo‘yilgan va bir bola uchun eng kam oylik ish haqi va (yoki) boshqa daromadning ¼ qismini, ikki bola uchun 1/3 qismini va uchta hamda undan ortiq bola uchun ½ qismini tashkil qiladi.
Bunda alimentlar ish haqi yoki boshqa daromadga nisbatan hissada, aytaylik, har oyda yoki har chorakda to‘lanadigan qat’iy pul miqdorida va boshqa usullarda to‘lanishi nazarda tutiladi.
Aliment miqdorini indekslash tartibi. Indekslashning eng keng tarqalgan usuli – aliment miqdorini eng kam ish haqiga yoki chet el valutasi kursiga bog‘liq qilib qo‘yishda ifodalanadi.
Aliment kelishuvini o‘zgartirish va bekor qilish tartibi. Kelishuv, tomonlarning o‘zaro kelishuviga binoan, istalgan paytda o‘zgartirilishi yoki bekor qilinishi mumkin. Shuning uchun ham kelishuv tuzilgan tartibda amalga oshirilishi kerak.
Tomonlarning moddiy yoki oilaviy ahvoli jiddiy ravishda o‘zgargan hamda aliment kelishuvini o‘zgartirish yoki bekor qilish to‘g‘risida kelishuvga erishilmagan holatlarda manfaatdor tomon ushbu kelishuvni o‘zgartirish yoki bekor qilish to‘g‘risidagi da’vo bilan sudga murojaat qilish huquqiga ega. Oila kodeksining 135-moddasiga binoan, aliment to‘lashi shart bo‘lgan shaxs alimentni ixtiyoriy ravishda shaxsan yoki o‘z arizasiga muvofiq ishlab turgan joyida yoxud pensiya, nafaqa, stipendiya va boshqa turdagi mablag‘ olayotgan joyida to‘laydi.
Amaldagi oila qonunchiligida aliment bo‘yicha nizo bo‘lmagan hollarda, uni ixtiyoriy ravishda to‘lashning umumiy tartiblari belgilangan.
Qonunga asosan, ixtiyoriy tartibda mablag‘, bolalar bilan bir qatorda, qonun bilan belgilangan hollarda er-xotindan biriga, ota-onalarga, aka-uka, opa-singil va boshqa qarindoshlarga ham berilishi mumkin. Qonun voyaga yetmagan bolalarning manfaatlarini alohida himoya qiladi.
Aliment to‘lovchining arizasiga muvofiq ish joyidagi yoxud u pensiya, nafaqa, stipendiya olayotgan joydagi ma’muriyat orqali to‘lanishi mumkin.
Ixtiyoriy tartibda to‘lanayotgan aliment nafaqat bolalar va er-xotinlarning, shuningdek, qarindoshlar va boshqa shaxslarning ham aliment majburiyatlari hisoblanadi.
Alimentning ixtiyoriy ravishda to‘lab turilishi aliment undiruvchini xohlagan vaqtda aliment undirish haqida ariza bilan sudga murojaat qilish huquqidan mahrum etmaydi.
Alimentni sud tartibida undirish – Oila kodeksining 96-129-moddalarida belgilanganidek, oila a’zolarining va boshqa shaxslarning aliment majburiyatlari to‘g‘risida, aliment to‘lash to‘g‘risida kelishuv bo‘lmasa, u holda aliment to‘lash to‘g‘risida sudga da’vo bilan murojaat etish mumkin.
Oila kodeksining 136-moddasida alimentni sud tartibida undirishga oid qoidalar belgilab qo‘yilgan. Aliment olish huquqiga ega bo‘lgan shaxs aliment talab qilish huquqi vujudga kelganidan so‘ng qancha muddat o‘tganidan qat’i nazar, xohlagan vaqtda aliment undirish to‘g‘risidagi talab bilan sudga murojaat qilishga haqlidir.
Aliment da’vo taqdim etilgan kundan boshlab undiriladi.
Aliment undirishning sud tartibi aliment talab etish huquqiga ega bo‘lgan voyaga yetmagan bolalar manfaati va boshqa oila a’zolarining huquqlarini himoya qiluvchi kafolat hisoblanadi. Aliment undirish huquqi qachon vujudga kelganidan va undan keyin qancha muddat o‘tgan bo‘lishidan qat’i nazar, aliment olishga haqli bo‘lgan shaxs yoki uning vakili xohlagan vaqtida sudga murojaat qilishga haqlidir. Aliment undirish bilan bog‘liq ishlar fuqarolik sudlarida da’vo tartibida yoki sud buyrug‘i chiqarish yo‘li bilan ham ko‘rilishi mumkin. Shunga ko‘ra, alimentni sud tartibida undirib olishga oid tartib Fuqarolik-prostessual huquqida ham o‘z aksini topgan, deyishimiz mumkin. Agar voyaga yetmagan bolalar uchun alimentlar undirish haqidagi otalikni belgilash bilan yoki uchinchi shaxslarni jalb etish zarurati bilan bog‘liq bo‘lmagan talab arz qilingan bo‘lsa, sud buyrug‘i chiqarilishi mumkin. Sud buyrug‘i chiqarish haqidagi talab O‘zbekiston Respublikasi FPKning 145-moddasida belgilangan sudlovga taalluqlilikning umumiy qoidalariga amal qilingan holda sudga beriladi. Shu bilan birga voyaga yetmagan farzandning ta’minoti uchun aliment undirish haqidagi talab undiruvchi yashayotgan joydagi sudga, ijro qilish joyi ko‘rsatilgan notarial tasdiqlangan bitimga asoslangan talab ushbu talab bajarilishi lozim bo‘lgan joydagi sudga taqdim qilinishi ham mumkin. Aliment sudga murojaat etilgan paytdan boshlab undiriladi.
Oila qonunchiligi talabiga ko‘ra, voyaga yetmagan bolalar uchun aliment undirish haqidagi talab ota-onalarning biri yoki har ikkalasidan, boshqa ota-onalar, farzandlikka oluvchi, bolaning vasiy yoki homiyi yoxud bolalarni tarbiyalash muassasasi ma’muriyati tomonidan ham berilishi mumkin. (“Buyruq tartibida ish yuritishni tartibga soluvchi qonun normalarini qo‘llashning ayrim masalalari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Oliy sud Plenumining 2006-yil 3-fevraldagi 4-sonli qarori).
Oila kodeksining 139-moddasiga binoan, aliment qarzi aliment to‘lashi shart bo‘lgan shaxsning ish haqi va (yoki) boshqa daromadidan undiriladi. Ish haqi va (yoki) boshqa daromad yetarli bo‘lmaganda, aliment to‘lashi shart bo‘lgan shaxsning banklar va boshqa kredit tashkilotlaridagi hisob varaqalarida turgan pul mablag‘idan, tijorat va notijorat tashkilotlariga shartnoma asosida o‘tkazilgan pul mablag‘idan undiriladi (mulk huquqining o‘tishiga olib keluvchi shartnomalar bundan mustasno). Aliment qarzi aliment to‘lashga majbur shaxsning hamma daromadidan undiriladi.
Oila kodeksining aliment undirishga qaratilgan tartibi Fuqarolik kodeksida belgilangan tartibda hamda FPKda belgilangan tartib va navbat asosida amalga oshiriladi. Dastlab aliment xodimning asosiy ish joyida oladigan maoshidan, keyin uning bank yoki boshqa kredit muassasalaridagi mablag‘laridan undiriladi. Aliment to‘lash to‘g‘risidagi notarial tartibda tasdiqlangan kelishuv yoki ijro varaqasi asosida o‘tgan davrdagi aliment qarzi ijro yoki aliment to‘lash to‘g‘risidagi kelishuv aliment undirish uchun taqdim qilingunga qadar o‘tgan uch yildan ortiq bo‘lmagan muddat uchun undiriladi.
Amaldagi qonun undan ortiq muddat uchun ham istisno tariqasida aliment undirilishi mumkinligini belgilaydi.
Alimentlar ijro varaqasi yoki aliment to‘lash to‘g‘risidagi notarial tartibda tasdiqlangan kelishuv bo‘yicha aliment to‘lashi shart bo‘lgan shaxsning aybi bilan undirilmagan bo‘lsa, qonunda ko‘rsatilgan uch yillik muddatdan qat’i nazar, o‘tgan barcha vaqt uchun undiriladi. Aliment O‘zbekiston Respublikasi hududida va uning tashqarisida pul yoki natura tarzida olingan barcha turdagi daromadlardan ushlab qolinadi. Chet el valutasida olinadigan daromadlar aliment undiriladigan kunda amalda bo‘lgan O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining rasmiy kursi bo‘yicha so‘mlarda hisoblanadi.
Shuni e’tiborga olishimiz zarurki, aliment olayotgan shaxsning vasiylari yoki homiylari bo‘lsa,“Vasiylik va homiylik to‘g‘risida”gi 2014- yil 2- yanvardagi 364-sonli Qonunga binoan, bu vasiy yoki homiy alimentlar, pensiyalar, nafaqalar hamda qonun hujjatlariga muvofiq boshqa ijtimoiy to‘lovlar to‘lashni talab qilish yuzasidan zarur choralar ko‘rishga majburdir. Oila kodeksining 142-moddasiga binoan, aliment to‘lash to‘g‘risidagi kelishuvga muvofiq, aliment to‘lashi shart bo‘lgan shaxsning aybi bilan qarz vujudga kelgan bo‘lsa, aybdor shaxs ushbu kelishuvda belgilangan tartibda javobgar bo‘ladi.
Aliment to‘lash to‘g‘risidagi kelishuv tuzuvchi taraflar mustaqil ravishda alimentni tegishli ravishda bajarmaganlik uchun javobgarlik belgilashlari mumkin. Agar aliment to‘lash to‘g‘risidagi kelishuvda tegishli ravishda bajarmaganlik uchun javobgarlik belgilanmagan bo‘lsa, u holda bu amaldagi qonunlar asosida hal qilinadi. Aliment majburiyatini bajarmaganlik uchun belgilangan javobgarlik javobgarning alimentni o‘z vaqtida to‘lanishini ta’minlashiga va uning to‘xtab qolishi bilan bog‘liq holatlarning oldini olishga xizmat qiladi. Aliment majburiyatlarini o‘z vaqtida bajarmaslik uchun javobgarlikFuqarolik kodeksining XXIV bobi qoidalari bilan tartibga solinadi. Aliment to‘lovchining aybli xatti-harakati keltirilgan zararni va neustoykani to‘lash uchun asos hisoblanadi. Qarz paydo bo‘lishida uning aybi bo‘lmasa, bunday choralar qo‘llanilmaydi.
Oila kodeksi 142-moddasining 2-qismiga muvofiq, sudning hal qiluv qaroriga ko‘ra aliment to‘lashi shart bo‘lgan shaxsning aybi bilan qarz vujudga kelgan bo‘lsa, aybdor shaxs kechiktirilgan har bir kun uchun to‘lanmay qolgan aliment summasining o‘ndan bir foizi miqdorida aliment oluvchiga neustoyka to‘laydi.
Ayni paytda shuni ham unutmaslik joizki, aliment olishga haqli shaxs o‘z huquqlari buzilmagan taqdirda ham odatdagi fuqarolik muomala sharoitida olishi mumkin bo‘lgan, ammo ololmay qolgan daromadlari (boy berilgan foyda)ni talab qilishga haqlidir. Agar aliment to‘lash majburiyatini buzgan shaxs shu buzish oqibatida daromad olgan bo‘lsa, huquqi buzilgan shaxs boshqa zararni to‘lashni talab qilish bilan bir vaqtda boy berilgan foydaning bunday daromaddan kam bo‘lmagan miqdorda to‘lanishini talab qilishga haqli hisoblanadi (Fuqarolik kodeksining 14-moddasi). Oila kodeksining 141-moddasi talablaridan kelib chiqib, sud hujjatida belgilangan miqdordagi aliment qarzlarini to‘lashdan to‘la yoki qisman ozod etishga faqat sud tartibida yo‘l qo‘yiladi.
Har bir bola uchun undiriladigan aliment miqdori qonun hujjatlari bilan belgilangan eng kam ish haqining uchdan bir qismidan kam bo‘lmasligi kerak.
Amaldagi qonunda voyaga yetmagan yoki mehnatga layoqatsiz shaxslarni moddiy ta’minlashdan bo‘yin tovlaganlik uchun jinoiy javobgarlik belgilangan. O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi 122-moddasiga binoan, moddiy yordamga muhtoj bo‘lgan voyaga yetmagan yoki mehnatga layoqatsiz shaxsni moddiy ta’minlashdan bo‘yin tovlash, ya’ni ularni moddiy jihatdan ta’minlash uchun sudning hal qiluv qaroriga binoan undirilishi lozim bo‘lgan mablag‘ni uch oydan ortiq muddat mobaynida to‘lamaslik eng kam oylik ish haqining ellik barobarigacha miqdorda jarima yoki uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud olti oygacha qamoq bilan jazolanadi.