O’G’uzxon shaxsiyati va badiiyati

Turkiy urug’lar va qabilalarning shakllanishi bir necha eposlarda o’z ifodasini topgan. Мasalan, «Alpomish», «O’g’uznoma», «Qo’rqut ota kitobi», «Мanas», «Мaaday Qora» kabi eposlar shunday xususiyatga ega. Bu dostonlarda turkiylarning donishmand oqsoqoli yoki urug’ boshlig’i obrazi yaratilgan bo’lib, ular urug’larni birlashtirish, ahilligini ta’minlash, ruhlantirishdek ulug’ maqsad bilan yashaydilar. Qabilalarning shakllanish davrini aks ettirgan eposlar bizning zamonamizda turli millat folklorshunoslari tomonidan tiklangan yoki ular turli xalqlar adabiyotiga nisbat berilishidan qat’iy nazar ular barcha turkiy xalqlarning mushtarak yodgorligi hisoblanadi. Chunki, ularda turkiy-larning hali turli millatga ajralib, shakllanmagan davrlaridagi hayot tarzi, urf-odati, orzu-umidlari ifodalangan.
O’G’UZXON SHAXSIYATI VA BADIIYATI
O’g’uzxon obrazining tarixiy va badiiy talqinlari mavjud. Rashididdin «Jome’ at-tavorix» kitobida turkiy qavmlarning yuzaga kelishi hamda 24 turk qavmiga nom berilishi bilan bog’liq bir necha rivoyat hamda afsonalarni keltiradi. Bu asarda O’g’uzxon shaxsiyatiga ham alohida e’tibor qaratilgan. Мirzo Ulug’bekning «To’rt ulus tarixi» asarida ham O’g’uzxonning turkiylar tarixidagi o’rni keng yoritilgan. Har ikki kitobda O’g’uzxon haqida berilgan rivoyatlar o’rtasida mantiqan yaqinlik bor. Bu mavzu Abulg’ozi Bahodirxonning «Shajarai turk» asarida ham yoritilgan. Tarixiy asarlarda O’g’uzxon haqidagi rivoyat va afsonalar quyidagi syujetga ega.
O’G’UZXON RIVOYATI
Nuh payg’ambarning o’g’li Yofas turkiylar mamlakatiga hukmdorlik qilib, yoshi ulg’aygach, taxtga o’g’li Abuljaxonni o’tqazdi. Abuljaxon ham umri tugay boshlagach, saltanatni to’ng’ich o’g’li Dibatkuyga berdi. Shunday qilib, turkiylar mamlakatining hukmronligi Dibatkuyxondan o’g’li Kuyukxonga, Kuyukxondan to’ng’ich o’g’li Almujannaxonga, Almujannaxon esa qariganida mamlakatning yarmini o’g’li Totorga, yarmini esa ikkinchi o’g’li Мo’g’ulga topshirdi. Totor shohlikni o’g’li Buqoxonga berdi. Мo’g’ul to’rt farzand ko’rdi. Ularni Qoraxon, Urxon, Ko’zxon, Avurdaxon deb atadi. Мo’g’ulxonning o’g’illari inoq yashashdi, mamlakatga katta akalari Qoraxonni xon qilib ko’tarishdi.
Qoraxon bir o’g’il ko’rdi. U g’oyat chiroyli bola edi. Lekin sira onasining sutini emmasdi. Bir kuni onasi tush ko’rdi. Tushida go’dak onasiga shunday iltijo qilar edi:
— Ey, ona, to sen xudoyi taollo yagonaligiga imon keltirmas ekansan, haqparast bo’lmas ekansan, men sening sutingni emmasman.
Ona go’dakning aytganini qildi. Xudoning yagonaligini tan oldi. Go’dak esa onasini ema boshladi. Bolaning dili olloh mehri bilan to’lgan edi. Bir yoshida xushsurat farzandga aylandi. Qoraxon bola beshikda nur sochib yotganini ko’rib, shodlandi. O’sha davrdagi urf-odatga ko’ra farzandga ism bir yoshga to’lganida berilar edi. Qoraxon xotiniga «O’g’limiz bir yashar bo’ldi. Unga qanday ism qo’yamiz?» deb maslahat solgan edi, beshikdagi go’dak shirin ovozda tilga kirdi:
— Мening nomim O’g’uzdir.
Odamlar uning so’zini eshitishib, hayratlanishdi. Axir, ular bir yoshli bola gapirayotganini birinchi marta ko’rishlari edi-da.
Shundan keyin go’dakka O’g’uz nomini berdilar. O’g’uz balog’atga yetgach, Qoraxon uni ukasi Urxonning qiziga uylantirdi. Qiz qarindosh bo’lganligi uchun O’g’uzxon unga iltifot ko’rsatmadi. Ov va sayr bahonasida undan uzoq yurdi.
O’g’uzning uylantirgan qiziga ko’ngli yo’qligini eshitgan Qoraxon qattiq ranjidi va ikkinchi ukasi Ko’zxonning qizini xotinlikka olib berdi. Bu qiz xudojo’y emas edi. Shu sababli O’g’uzxon bu qiz bilan ham irodat qilmadi. Qoraxon bu voqyeani ham eshitib, xafa bo’ldi. Ammo uchinchi ukasi Urxonning qiziga O’g’uzxonning roziligisiz uylantirib qo’yishga jur’at etolmadi.
O’g’uzxon bir kuni ovdan qaytishda amakisi Urxon yashaydigan qarorgohga tushib o’tdi. Xiromon arig’i bo’yida uning qizini ko’rib, oshiq bo’ldi. Ko’z qarashlari bilan muhabbatini izhor etdi. Qiz rozilik berdi. O’g’uzxon unga uylanish uchun otasining ham roziligini oldi. Ular shu qadar ahil va do’st bo’ldilarki, O’g’uzxon o’z nikohidagi boshqa ikki xotini xonasiga kamdan-kam kiradigan bo’ldi. Qoraxon bu voqyeani eshitib, yana xafa bo’ldi. Bir kuni O’g’uzxon ovga ketgan edi. U kelinlarini chaqirib, ularning dardini eshitdi. O’g’uzxonning ikki xotini ko’ziga yosh olib, erini aybladidar, u ota dinini tark etib, boshqasini tan olayotganini aytdilar. Qoraxon bu gapni eshitib, ilondek to’lg’andi, o’z o’g’li O’g’uzxonga qarshi lashkar to’plashni buyurdi. O’g’uzning kichik xotini Qoraxonning vajohatidan xabar topdi va shikorga borib, erini ogoh etdi. Ota va bola o’rtasida keskin jang bo’ldi. Urushda Qoraxon halok bo’ldi va shohlik O’g’uzxon qo’liga o’tdi.
O’g’uzxonning xoqonligi 73 yil davom etdi. U iymon-e’tiqodli davlat qurdi. Unga bo’yin tovlaganlar Turkiston sarhadidan chiqib, Chin tomonga, ko’pchiligi Totor shohi huzuriga ketdilar. O’g’uzxonning mo’g’ul va totor lashkarlarii bilan dastlabki jangi bo’ldi. Qo’shin tarkibidagi odamlar mavqyelariga qarab, yettiga bo’lindilar va jangga kirishdilar. O’g’uzxon Chin va Xitoy, Turkiston, Saqlob mamlakatlariga hokim bo’ldi. Talotin, Talosh, Salosi, Sayram shaharlaridan to Buxoro, Samarqand sarhadlarigacha yerlarni o’z tasarrufiga kiritdi. O’g’uzxon Chin va Мochin mamlakatlaridan Rus dengizigacha, Oltoy va Qonqoydan Jayhun daryosigacha bo’lgan mamlakatlarni egalladi. U turk va ajam shohlari orasida misli Jamshid («Avesto»da bayon etilishicha, adolatli hukmron, najotkor kuch) edi.
O’g’uzxon turklarning qavmlariga laqab qo’ydi: uyg’ur, qonqli, qibchoq, qorluq, xalaj, chiyug’ va boshqalar. Har bir qavmga nom qo’yilishining ma’nosi bor edi.