Odilqoriyev X. T

Ilmiy huquqiy ong ijtimoiy-huquqiy haqiqatni u yoki bu darajada to‘g‘ri aks ettiruvchi bilimlar tizimini o‘z ichiga oladi. Ilmiy huquqiy ong huquqni ijod qilish faoliyatining birinchi darajali manbayi bo‘lgani uchun huquqiy amaliyotni takomillashtiradi. Unda huquqiy nazariya va huquqiy g‘oyalar, tasavvurlar va tushunchalar tizimi bilan bir qatorda, huquqshunoslarning kasbiy huquqiy ongi ham ajratiladi.

Huquqshunoslar huquqiy ong jihatidan qonunga bo‘ysunuvchi fuqaro- larning huquqiy mulohazalaridan o‘zlarining huquqiy me’yor va nuqtayi nazar- lari, bilimining teranligi hamda katta hajmi va eng muhimi, huquq qoidalari va me’yorlarini qo‘llashni bilishlari bilan farq qiladilar. Huquqshunoslar huquqqa, shuningdek uning amalda qo‘llanilishiga kasbiy malaka bilan yondashadilar. Bu qonunchilik bilan yuqori darajada mos kelish, huquqni qo‘llash foydaliligi va uni chuqur tushunish zarurligini nazarda tutadi. Kasbiy huquqiy ong huquqiy
oliy o‘quv yurtlarida ta’lim olish natijasida shakllanadi, so‘ngra huquqiy amali- yot jarayonida sayqallanadi.

Huquqshunos-olimlar huquqiy ong funksiyalari masalasini ham tahlil etadilar va huquqiy ongning axborot olish, baholash va tartibga solish funksi- yalarini ko‘rsatadilar.

Axborot olish funksiyasi jamiyat barcha a’zolarining turli shakldagi huquqiy bilimlarga ega bo‘lishida namoyon bo‘ladi. Huquqiy ongning axborot olish funksiyasi ketma-ket paydo bo‘luvchi ruhiy hodisalardan tuzilgan: birin- chidan, u asosan sezish, eshitish va ko‘rishdan vujudga keladi; ikkinchidan, qabul qilish, xotira, esda saqlash, xotiradagilarni qayta tiklash, tanish ja- rayonlari vositasida huquqqa oid bilimlarni to‘playdi va ularni har hil huquqiy tasavvurlar shaklida ifoda etadi; uchinchidan, tafakkur oliy darajadagi bilish jarayoni hisoblanib, huquqiy g‘oyalar, tushuncha va e’tiqodlar uning mah- sulidir.

Baholash funksiyasi huquqiy ongning o‘sishi natijasida insonlarning huquqiy va huquqqa zid bo‘lgan ko‘rinishlarni bir-biridan ajrata olishishga erishishiga xizmat qiladi.

Tartibga solish funksiyasi esa, shaxslarning yuqori darajadagi huquqiy ongga ega bo‘lishi, ularni huquqqa asoslangan holda harakat qilishlarini ta’minlaydi. Shuningdek, adabiyotlarda huquqiy ongning gnoseologik, boshqa- ruv va huquqiy shakllantirish funksiyalari alohida shaklda ajratib ko‘rsatiladi.

Gnoseologik funksiya obyektiv borliqdagi mavjud huquqiy holatlarni bilishni tavsif etadi. Boshqaruv – o‘z fe’l-atvorini huquq talablari bilan qiyos- lash vositasida o‘z xatti-harakatlarini o‘zgartirishdir.

Huquqiy ongning o‘zini boshqarish funksiyasi inson orzu-intilishlarini oqilona ro‘yobga chiqarish huquqiy ongning amaliy tomoni hisoblanib, u iroda orqali amalga oshiriladi. U huquqiy bilimlarni aniqlash, ichki tuyg‘ular bilan mavjud huquqiy e’tiqodlar, mavjud obyektiv borliq, jamiyatda amal qilayotgan huquqiy normalarni muvofiqlashtirish, maqsadni aniqlash, qaror qabul qilish va qarorni ijro etish kabilarni o‘z ichiga oladi. Huquqiy ong qabul qilayotgan huquqiy axborotni «qayta ishlash» va o‘zlashtirishda inson fe’l-atvorini boshqa- ruvchi murakkab mexanizmlar muhim o‘rin egallaydi, u manfaatni anglash, maqsadni aniqlash, asoslar tizimi va istagini namoyon etish kabi holatlarni o‘z ichiga oladi.

Huquqiy ongning tashkil etish, uyushtirish funksiyasi – huquq sub- yektlari xulqi, xatti-harakatlarini shakllantirish, uyushtirish, tashkil etishdan iborat bo‘lib, u ijtimoiy hayot va taraqqiyot uchun juda muhim hisoblanadi. Shu ma’noda huquqning yaratuvchanlik, bunyodkorlik salohiyati xususida gapirish mumkin.

3-§.
Huquqiy tarbiya va uni amalga oshirish usullari

Mamlakatni yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasida huquqiy ong va madaniyat mavzusiga katta e’tibor berilgan. Shu ma’noda huquqiy ong, huquqiy

tarbiya va huquqiy madaniyat masalalari bugungi kunda mamlakatimizning rivojlanishidagi asosiy dolzarb muammolardan bo‘lib qoldi. «Tarbiya» atamasi kundalik hayotda insonlar muomalasida ko‘p marotaba takrorlanadigan ijtimoiy kategoriyadir. Tarbiyalarning barcha turlari umumlashgan yagona tizimini ij- timoiy tarbiya o‘zida mujassam etadi va u siyosiy tarbiya, madaniy tarbiya, ma’naviy tarbiya, ekologik tarbiya, estetik tarbiya, shuningdek, huquqiy tar- biya va boshqa tarbiya turlarini o‘z ichiga oladi.

Ijtimoiy tarbiya tizimida tarbiyaning boshqa turlari singari huquqiy tar- biya alohida ahamiyat kasb etadi. Huquqiy tarbiya ijtimoiy tarbiyaning axloqiy, estetik, ma’naviy va boshqa shu kabi turlari negizida shakllanadi va rivoj topa- di. Ya’ni, huquqiy tarbiya ijtimoiy tarbiyaning barcha turlari bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Jumladan, yuksak rivojlangan huquqiy davlat va fuqarolik jami- yati qurishni o‘z oldiga asosiy maqsad qilib qo‘ygan har bir davlatning vazifasi o‘z aholisining huquqiy ongi va huquqiy madaniyati darajasini yuksaltirishdir. Har qanday davlatning ijtimoiy rivojlanishi o‘sha davlat fuqarolarining huquqiy madaniyati bilan bog‘liq bo‘ladi. Zero, yuksak darajada rivojlangan huquqiy ong va huquqiy madaniyat huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatining ajralmas belgisidir. Yuksak darajadagi huquqiy ong va huquqiy madaniyat esa, huquqiy tarbiyaning mahsuli. Aholining huquqiy ongi va madaniyatini shakllantirishda huquqiy tarbiya asosiy o‘rinni egallaydi.

Ma’rifatparvar mutafakkir Abdulla Avloniy ham «Tarbiya biz uchun yo hayot – yo mamot, yo najot – yo halokat, yo saodat – yo falokat masalasidir» deb bejiz ta’kidlamagan. Chunki «huquqiy ong, huquqiy tarbiya va huquqiy madaniyat» kabi bir-biri bilan uzviy aloqada bo‘lgan va bir-birini to‘ldirib turuv- chi ushbu mantiqiy izchillikda va ketma-ketlikda joylashgan o‘xshash kategori- yalar jamiyat huquqiy tizimining holatidan darak beradi.

Huquqiy tarbiya – murakkab va ko‘p qirrali hodisadir, ya’ni uni bir ma’noli qilib ta’riflab bo‘lmaydi. Huquqiy tarbiyaning ta’rifi bu jarayonning qaysi tomonini, jumladan, umum-ijtimoiy jihatini, huquqning ijtimoiy amal qilish tizimi sifatida yoki davlatning ijtimoiy boshqarish, huquqbuzarlikning oldini olish elementi sifatidagi vazifasi va shu kabilarni tadqiq qilishga bog‘liq bo‘ladi. Huquqiy tarbiya deganda shaxsning ongiga tashkiliy suratda va aniq maqsadni ko‘zlab ta’sir ko‘rsatishning maxsus yuridik turi tushuniladi.

Ma’lumki, «huquqiy tarbiya» kategoriyasi olimlar tomonidan turlicha talqin qilingan va izohlar berilgan. Huquqiy tarbiya – shaxslar va ijtimoiy

guruhlarning huquqiy ongiga ko‘rsatiladigan, aniq maqsadga yo‘naltirilgan, rejalashtirilgan va maxsus huquqiy tarbiya usullari vositasida amalga oshirila- digan pedagogik ta’sir jarayonidir. Davlat va huquq nazariyasi bo‘yicha dars- liklarda huquqiy tarbiyaga keng ta’rif berish uchraydi, ya’ni «huquqiy tarbiya fuqarolarning ongi va ruhiyatiga ta’sir qilishga qaratilgan, huquqiy tarbiya shakllari, vositalari va uslublaridan foydalanib, fuqarolar ongida chuqur va barqaror huquqiy bilimlar, e’tiqodlar, ehtiyojlar, qadriyatlar, qonunga mos fe’l- atvor, odatlarni shakllantirish jarayonidir»¹.

Demak, huquqiy tarbiya fuqarolarga huquqiy bilimni singdiruvchi

muhim ijtimoiy vositadir. Tarbiyani keng va tor ma’noda tushunish mumkin.