Odilqoriyev X. T

IX bob. HUQUQ PRINSIPLARI VA FUNKSIYALARI

1-§.
Huquq prinsiplari tushunchasi va mohiyati

Kishilik jamiyati taraqqiyotining ustu- vor maqsadlari, ezgu intilishlari, ma’naviy- g‘oyaviy qadriyatlari bo‘lishi tabiiy holat. Fuqarolik jamiyatining ezgu niyat-intilishlari

ijtimoiy adolat, tenglik va erkinlik kabi voqeliklar bilan chambarchas bog‘liq huquqiy ideallarda mujassamlashadi. Haqiqat, adolat, qonun ustuvorligi, de- mokratik boshqaruv singari huquqiy ideallar jamiyat a’zolarining huquqiy ongi va huquqiy tafakkurida, ijtimoiy-huquqiy mafkurada o‘z in’ikosini topib, ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tartibga solishning tamal toshi bo‘lib xizmat qiladi. Real hayotda huquqiy g‘oyalar hamda ideallar normativ tarzda rasmiylashtiril- gan huquqiy prinsiplar sifatida namoyon bo‘ladi¹.
Mamlakatimiz huquqiy tizimi muayyan huquqiy prinsiplar asosida amal qiladi. Huquqiy prinsiplar huquqiy tizimning muhim tarkibiy qismi, negizi hi- soblanadi. «Prinsip» (lotincha – principium) atamasi orqali faylasuflar, huquq- shunoslar va sotsiologlar o‘rganilayotgan hodisaning mavjudlik qonunini, ichki mantig‘ini ifoda etadilar. Prinsip kategoriyasi «qonuniyat», «mohiyat» kategori- yalari bilan uzviy bog‘liqdir. Shundan kelib chiqqan holda, aytish mumkinki, huquqiy tizimning mohiyati uning asosiy prinsiplari mazmunida namoyon bo‘ladi. Huquqiy tizim prinsiplari huquqning butun ichki tuzilishini, mazmunini qamrab oladi hamda boshqa ijtimoiy tizimlar bilan aloqasi va o‘zaro munosa- batiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Huquq prinsiplari, hech mubolag‘asiz, uning mohiyatini ifodalovchi
asosiy jihatlardan birini, asl o‘zagini tashkil etadi. Ular butun huquqiy ma- teriyani – g‘oyalar, normalar va munosabatlarni qamrab olib, jami huquqiy hayotga muayyan mantiq, mazmun, ma’no, sobitqadamlik, ichki mutanosiblik hamda uyg‘unlik baxsh etadi. Yanada aniqroq ta’riflaydigan bo‘lsak, huquq prinsiplarida bamisoli huquq rivojining butun dunyoviy tajribasi, insoniyat ma’rifiy taraqqiyotining hosilasi o‘zining mujassam ifodasini topadi. Prinsiplar huquq shakllanishida yo‘nalish beruvchi mo‘ljal, mezon vazifasini o‘taydi.




¹ Оdilqoriyev Х.T., Yakubov Sh.U. Milliy huquqiy tizim va huquqiy qadriyatlar. – T., 2011. – 301-bet.

Huquq prinsiplari huquqning shakllanish jarayoni, rivojlanishi va hara- katlanishining rahbariy g‘oyasi, boshlang‘ich qoidasi, yetakchi mezoni sifatida maydonga chiqadi.

Avvalo qonunda, huquqiy normalarda o‘z tasdig‘ini topadigan huquq prin- siplari jamiyatning butun siyosiy-huquqiy hayotiga, mamlakat ijtimoiy tizimiga to‘laligicha singib ketadi. Ular nafaqat huquqning mohiyatini, balki uning maz- munini tavsiflaydi, uning ichki tuzilishi, statik holati bilan bir qatorda, huquqni qo‘llash jarayonini, huquq faoliyatining dinamikasini aks ettiradi. Huquq prin- siplari normativ hujjatlarni tayyorlashning butun jarayoniga, ularni qabul qilish va chiqarish, huquqiy talablarga rioya etish kafolatlari o‘rnatilishiga nihoyatda katta ta’sir ko‘rsatadi.
Huquq prinsiplari o‘ziga xos tayanch tuzilma bo‘lib, unga nafaqat huquq normalari, institutlari yoki tarmoqlari, balki butun huquq tizimi asoslanadi. Mazkur rahbariy tamoyillar davlat organlarining huquq ijodkorligi, huquq- ni qo‘llash va huquqni muhofaza qilish bilan bog‘liq butun faoliyati uchun yo‘naltiruvchi mash’al bo‘lib xizmat qiladi. Huquqiy tizimning bahamjihatligi, barqarorligi va samaradorligi ularga rioya etish darajasiga bevosita bog‘liq. Huquq prinsiplari umummajburiy tusga ega bo‘lganligi sababli ular turli huquq tarmoqlari va institutlari, normalari va huquqiy munosabatlar, obyektiv hamda subyektiv huquq o‘rtasidagi ichki birlikni, uyg‘unlik va o‘zaro aloqadorlikni ta’minlashga ko‘maklashadi.
O‘z mohiyati va tabiati jihatidan huquq prinsiplari tasodifiy emas, balki jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy tizimi tomonidan bevosita belgilanadi. Bundan tashqari, ular mazmuniga mamlakatda mavjud davlat va huquq, hukmron siyosiy va davlat rejimi, jamiyat siyosiy tizimining qurilishi hamda amal qilishi tamoyillari o‘z ta’sirini o‘tkazadi¹.
Yuqoridagi fikr kundek ravshan, uni isbotlashning hojati yo‘q. Zero, aytay- lik, feodal huquqning tuzilishi va harakatlanishi prinsiplari quldorchilik huquqi yoki hozirgi zamonaviy huquq prinsiplaridan tubdan farq qiladi. Shuningdek, Rim huquqiga asoslangan hozirgi roman-german huquqining prinsiplari islom dini arkonlariga asoslangan musulmon huquqi prinsiplaridan farq qilishi bar- chaga ayon.
Huquq prinsiplari, odatda, bevosita qonun hujjatlarida (konstitutsiya va joriy qonunlarning muqaddimasida, moddalarida) mustahkamlanadi; ba’zan huquq normalarining mazmunidan kelib chiqadi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining muqaddimasida inson huquqlari va davlat suve- reniteti g‘oyalariga sodiqlik prinsipi, xalqaro huquqning umum e’tirof etilgan


¹ Qarang: Васильев А.М. Правовые категории. Методологические аспекты разработки системы категорий теории права. – М., 1976. – 216–225-betlar.

qoidalari ustunligini tan olish prinsipi o‘z aksini topgan. Shuningdek, Kons- titutsiyamizning bir qator moddalarida o‘ta muhim boshqa huquqiy prinsiplar mustahkamlangan. Ulardan ba’zilarini eslab o‘tamiz: davlat organlari va man- sabdor shaxslarning jamiyat va fuqarolar oldida mas’ulligi (2-modda), xalq ho- kimiyatchiligi (7-modda), davlat hokimiyatining bo‘linishi (11-modda), siyosiy institutlar, mafkuralar va fikrlar xilma-xilligi (12-modda), Konstitutsiya va qo- nunlarning ustunligi (15 va 16-moddalar), fuqarolarning qonun oldida tengligi (18-modda) va hokazo.

Xorijiy davlatlar tajribasi ham aynan shunday. Misol uchun Shvetsiya Konstitutsiyasining 1-moddasiga muvofiq: «Shvetsiyada butun davlat hokimi- yati xalqdan kelib chiqadi. Shved xalqining boshqaruvi fikrlarni erkin shakllan- tirish hamda umumiy va teng saylov huquqiga asoslanadi. Boshqaruv davlat tuzumi vositasi bilan, vakillik va parlament tizimi hamda kommunal o‘zini o‘zi boshqarish orqali amalga oshiriladi».
Adolat va erkinlik huquq binosining tamal toshlaridir. Barcha prinsiplar orasida ular alohida muhim o‘rin tutadi. Adolat va erkinlik prinsipi ko‘pgina nufuzli xalqaro normativ-huquqiy hujjatlarda, mamlakat ichki qonunchiligida o‘z tasdig‘ini topgan. Fikrimizning dalili sifatida 1948-yilda qabul qilingan «Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasi»ni, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsi- yasi, Fuqarolik kodeksi, Mehnat kodeksi va boshqa qonunlarni keltirish mumkin.