Odilqoriyev X. T

Qonuniylik kafolatlari deganda huquqlardan foydalanish va yuridik

majburiyatni amalga oshirishga imkon beruvchi ijtimoiy taraqqiyotning obyek- tiv shart-sharoitlari va davlat hamda fuqarolik jamiyati institutlari tomonidan maxsus ishlab chiqilgan turli-tuman usul va vositalar tushuniladi. Qonuniy- likni kafolatlash jamiyatda qabul qilingan qonunlarni ijtimoiy hayotga tat- biq etishning garovi hisoblanib, davlat ularni qo‘riqlash va mustahkamlashni ta’minlovchi iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, yuridik, ma’naviy va boshqa omillarga tayanadi. Agar qonunlar davlat tomonidan kafolatlanmasa, u ijtimoiy munosa- batlarni tartibga solishda yuridik ahamiyatga ega bo‘lmaydi.

Qonuniylikni amalga oshirishning iqtisodiy, siyosiy, mafkuraviy, ijti- moiy, jamoatchilik, huquqiy kabi kafolatlari mavjud.

Iqtisodiy kafolatlar – jamiyatning iqtisodiy rivojlanish darajasi, samarali soliq tizimi, yuqori darajadagi ishlab chiqarish, moddiy ne’matlarning adolatli taqsimoti tizimining mavjudligi, iqtisodiyotning mustahkam huquqiy bazasi yaratilganligi bilan belgilanadi. Shuningdek, qonuniylikning iqtisodiy kafolati xilma-xil mulk shakllarining mavjudligi, monopoliyaning cheklanganligi, ijti- moiy inqirozning yo‘qligi, fuqarolarning yuqori darajada ijtimoiy va moddiy ta’minlanganligi bilan ham tavsiflanadi.

Jamiyatda qabul qilingan har bir qonun o‘zining iqtisodiy negiziga ega bo‘lishi lozim, chunki huquqiy normalarning amaliyotga tatbiq etilishi uchun muayyan sarf-xarajatlar talab qilinadi. Agar qonun qabul qilinsa-yu, lekin u iqtisodiy jihatdan ta’minlanmasa, amaliyotga tatbiq etila olmaydi. Ayonki, qonun normalarini amalga oshirish bevosita iqtisodiy manbalarga tayanadi.

Siyosiy kafolatlar – davlat va uning faoliyatini yuqori darajada tashkil

qilinganligi, hokimiyatlar taqsimlanishi prinsipining joriy etilganligi, davlat or- ganlarining Konstitutsiya asosida tuzilganligi, demokratik siyosiy tartibning mavjudligi va boshqalarda namoyon bo‘ladi. Siyosiy kafolatlar mazmunini de- mokratiyaning mustahkamlanishi, davlat va jamiyat qurilishi, oshkoralik tar- zida jamoatchilik tomonidan ma’muriy organlar faoliyatini nazorat qilishning kengayishi, adolatli siyosiy tizimning shakllanishi va rivojlanishiga erishish tashkil etadi. Konstitutsiyada belgilab qo‘yilgan siyosiy normalarni amalga oshirish uchun fuqarolarning erkin fikrlashiga sharoit yaratilishi, shuningdek, ommaviy axborot vositalariga nisbatan senzuraning bekor qilinishi kabi talab- lar qo‘yiladi va ular bajarilishi lozim.

Mafkuraviy kafolatlar – jamiyatda hurfikrlilik, so‘z va fikr, ma’naviy

rivojlanish erkinligi, diniy bag‘rikenglikning amal qilishi va insonlarning yuqo- ri ma’naviyatga egaligida namoyon bo‘ladi. Aholi qonunlarni muqaddas bilib, uni hurmat qilishi hamda unga so‘zsiz bo‘ysunishiga huquqiy savodxonlik va huquqiy tarbiyani yo‘lga qo‘yish, ommaning huquqiy ongi va madaniyatini yuksaltirish orqali erishish mumkin.

Ijtimoiy kafolatlar – bunda qonunlar qabul qilishda aholining ijtimoiy

himoyaga muhtoj qatlamlarining manfaatlari ustuvor inobatga olinishi lozim. Zero, davlat tomonidan qabul qilingan qonunlar oldida mamlakat barcha fuqarolari teng bo‘lib, qonun talablarini jamiyatning barcha a’zolari birday qabul qilishi shart. Shu bois qonun qabul qilish jarayonida uning norma- larida jamiyatning barcha ijtimoiy qatlamlari manfaatlarining inobatga olini- shi qonuniylikka erishishning garovidir. Shuningdek, qonuniylikka erishishda

mamlakatda kuchli ijtimoiy siyosatni, ya’ni aholining bandlik darajasi yuqori- ligi, ishsizlikdan himoyalanishning kafolatlanganligi, aholi kam ta’minlangan qismining davlat tomonidan ijtimoiy himoyalanganligi katta ahamiyat kasb etadi.

Jamoatchilik kafolati – qonunlarni amalga oshirishda faqatgina davlat-

ning tashabbusi yetarli emas. Qonunlarning ijrosini ta’minlashda davlat organ- laridan tashqari, mansabdor shaxslar, ayniqsa, keng jamoatchilik – mahalla, maktab va boshqa ta’lim muassasalari, xotin-qizlar kengashi, yoshlar ijtimoiy harakati, nodavlat tashkilotlar, kasaba uyushmalari muhim o‘rin tutadi. Shuning uchun mazkur jamoat birlashmalari qonunlarning amalga oshirilishi hamda ular buzilishining oldini olishda faol ishtirok etishlari lozim. Fuqarolik jamiyati institutlari qanchalik faol va kuchli bo‘lsa, qonuniylikning jamoatchilik tomonidan kafolatlanishi shunchalik ta’sirchan bo‘ladi.

Yuridik kafolatlar – qonunchilik faoliyati va huquqiy tizimning mu-

kammalligi, jamiyat, davlat va fuqarolarning yuqori darajada huquqiy ong va madaniyatga egaligi, yuridik amaliyot va yuridik fan (ta’lim) ning rivojlangan- ligi bilan belgilanadi. Yuridik kafolat qonuniylikni ta’minlovchi kafolatlarning boshqa turlaridan keskin farq qiladi hamda samaraliroqdir. Chunki, yuridik kafolat qonunlar amal qilishi uchun asosiy garov hisoblanadi. Bunda huquqiy normalarning takomillashuvi, ularning bekamu-ko‘st tatbiq etilishi, shuningdek huquqiy normalar buzilishining oldini olishda mansabdor shaxslarning faoliyati va mas’uliyati katta o‘rin egallaydi.

Jamiyatda qonuniylik va huquqiy tartibotni ta’minlash va qo‘riqlashda huquqiy kafolat ikki usulga, ya’ni: ishontirish va majburlash usullariga tayanadi. Ishontirish usuli keng xalq ommasiga qonunlar va huquqiy normalar mazmunini tushuntirish orqali, ular ongiga singdirish va boshqa tarbiyaviy choralar ko‘rish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bunda qonunlarga ixtiyoriy rioya qilinishiga erishiladi. Majburlash usulida qonunlar va boshqa huquqiy norma- lar buzilgan taqdirda, davlat organlari tomonidan majburiy choralar qo‘llash amalga oshiriladi. Shu tariqa qonunning bajarilishiga erishiladi. Umuman qo- nuniylikni ta’minlash va rivojlantirishda, avvalambor majburlash emas, balki ishontirish usuli asosiy o‘rin tutadi. Qachonki ishontirish ko‘zlangan natijani bermasa, huquqbuzar shaxs amaldagi huquqiy va ijtimoiy tartibotga qarshi o‘z harakatini davom ettirsa, shu vaqtdagina majburlash usuli qo‘llanilishi mum- kin. Majburlash hamma vaqt ishontirishga asoslanadi. Ishontirish usuli huquq- da mustahkamlangan yurish-turish qoidalarini ta’minlash maqsadida jamiyat a’zolari ongiga davlat va jamoat tashkilotlarining faol ta’sir qilishidir. Qonuniy- lik va huquqiy tartibotni ta’minlashda jamoatchilikka tayanish huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatining ustuvor talabidir.