Odilqoriyev X. T

Grammatik sharhlash («til bo‘yicha», «filologik» kabi iboralar bilan ham ifodalanadi) hujjat matnini morfologik va sintaktik tuzilishini aniqlashga qaratilgan maxsus usuldir. Ushbu usul yordamida ayrim so‘zlar va atamalar, butun gaplar, gaplar guruhining grammatik ma’nosi aniqlashtiriladi. Bunda normativ-huquqiy hujjatda qo‘llanilgan ot, sifat, son kabi gap bo‘laklari, keli- shik qo‘shimchalari, fe’llarning shaxsi va turlari; ishlatilgan bog‘lovchilar, tinish belgilari va shu kabilarning ahamiyati o‘rganiladi.

Huquqiy norma mazmunini, matnini savodxonlik nuqtayi nazaridan sharhlashga, undagi hatto tanish belgilarining ahamiyatiga bir misol kelti- ramiz. Parlament majlisida murakkab iqlimli mintaqalarda mehnat qilayot- gan shaxslar uchun imtiyozlar o‘rnatishga oid qonun loyihasi muhokama qilinayotganda deputatlardan biri quyidagi jumlaga e’tiroz bildirdi: «Suv- siz cho‘l zonalarida mehnat qilayotganlarga imtiyoz berilsin». Deputat bu jumladagi «suvsiz» so‘zidan keyin vergul qo‘yishni taklif etdi. Shunda jumla quyidagicha bo‘ladi: «Suvsiz, cho‘l zonalarida mehnat qilayotgan- larga imtiyoz berilsin». Bunda vaziyat tubdan o‘zgaradi. Birinchi variantda faqat «suvsiz cho‘l zonalar» nazarda tutilgan bo‘lsa, ikkinchi variantda «ham suvsiz», «ham cho‘l» zonalarda mehnat qilayotgan shaxslar imtiyozlardan bahramand bo‘ladilar. Demak, bitta vergul qonun normasining ma’nosini ta- momila o‘zgartirdi, u imtiyozdan foydalanadigan subyektlar doirasini ancha kengayishiga sababchi bo‘lmoqda.

Grammatik sharhlashda normativ hujjatdagi har bir so‘z o‘rganiladi, so‘zning asosiy ahamiyati, ma’nosi, grammatik shakli aniqlanadi. Qonun- chilikda ishlatiladigan maxsus atamalarni tadqiq qilish huquq normalarini sharhlashda alohida ahamiyatga ega bo‘ladi. Ayrim so‘zlar va atamalarning ma’nosi aniqlanganidan so‘ng norma orqali ifoda etilgan gaplar ma’nosi, ularning umumiy grammatik, etimologik va lug‘aviy tuzilishi o‘rganiladi. Grammatik sharhlash natijasida huquqiy normaning matnida ifodalangan mazmuni aniqlanadi.

Grammatik sharhlashda quyidagilarga e’tibor beriladi:

– «sharhlashning oltin qoidasi» – qonunning biror-bir moddasini sharhlash jarayonida hamma uchun tushunarli bo‘lgan, adabiy tildan foydalanish lozim;

• 
  qonun chiqaruvchi organ qonunning matnida adabiy til me’yorlaridan chetga chiqqan bo‘lsa, sharhlash jarayonida ham xuddi shunday izohlash lozim;
  
• 
  huquq normasini sharhlashda bir sohaga taalluqli iborani ikkinchi bir taalluqli bo‘lmagan sohada ishlatish taqiqlanadi;
  
• 
  agar qonun matnidagi ibora mazmuni aniq ifodalanmagan bo‘lsa, uni sharhlashda huquqshunoslik fani va amaliyotida keng qo‘llanilayotgan so‘zlardan foydalanish lozim;
  
• 
  agar qonun biror-bir iborani turli ma’noda tushunishga «ruxsat» ber- masa, uni har xil talqin etish mumkin emas;
  
• 
  turli iboralarni asossiz ravishda bir ma’noda qo‘llash taqiqlanadi;
  
• 
  qonunning biror-bir so‘zini ortiqcha ibora sifatida talqin qilishga yo‘l qo‘ymaslik kerak¹.