Davlatning ichki Davlatning ichki funksiyalari – uning
3-§.funksiyalari jamiyat ichki hayotini boshqarish bo‘yicha faoliyatining asosiy yo‘nalishlaridir. Ichki
funksiyalarni tasniflash davlat faoliyatining sohalari bo‘yicha amalga oshiriladi. Boshqaruv shakllari yoki davlat qurilishidan qat’i nazar, har bir davlat bir qator asosiy iqtisodiy, ijtimoiy, muhofaza va nazorat qilish vazifalarini hal etadi. Bundan tashqari, hozirgi vaqtda atrof-muhitni muhofaza qilish barcha davlatlarning eng muhim vazifasidir. Davlat faoliyatining mazkur sohalariga muvofiq uning ichki funksiyalari iqtisodiy, ijtimoiy, moliyaviy nazorat, huquqiy tartibotni ta’minlash va tabiatni muhofaza qilish funksiyalariga bo‘linadi.
Iqtisodiy funksiyadavlat tomonidan mamlakat iqtisodiyotini eng maqbul sharoitda rivojlantirishning strategik yo‘nalishlari ishlab chiqilishi va muvofiqlashtirilishida o‘z ifodasini topadi. Bozor iqtisodiyoti munosabatlari sharoitida amal qiluvchi huquqiy davlatda iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish ma’muriy usullar vositasida emas, asosan iqtisodiy uslublarda amalga oshiriladi. Bunday davlat uchun mulkdorning erkinlik va mustaqillik huquqi xos bo‘lib, bu huquqlar ijtimoiy boyliklarni, (moddiy ne’matlarni) yaratuvchilarning ham, ularni iste’mol qiluvchilarning ham bir xilda tengligi va mustaqilligini ta’minlaydi.
Davlat tomonidan tartibga solishning ikki asosiy iqtisodiy uslubi mavjud:
muayyan va birmuncha qattiq soliq siyosati, bunday siyosat davlatga o‘z oldida turgan ijtimoiy vazifalarni muvaffaqiyatli hal etish, shuningdek jamiyat ishlab chiqaruvchi kuchlarini yanada mutanosib rivojlantirish maqsadida milliy daromadning muayyan qismini qayta taqsimlash imkonini beradi;
iqtisodiyotning butun jamiyat uchun eng ko‘p foyda ko‘riladigan ustuvor tarmoqlarini rivojlantirish orqali xo‘jalik yuritish uchun eng ma’qul shartsharoitlarni yaratish.
Mustaqillik qo‘lga kiritilganidan keyin O‘zbekiston Respublikasida soliq solishning sekin-asta bir modelidan ikkinchisiga o‘tildi. 2008-yilning 1-yanvaridan e’tiboran yangi, ancha liberallashtirilgan Soliq kodeksining amalga kiritilganligi fikrimizga dalildir.
Hozirgi zamon demokratik davlatining iqtisodiy faoliyati quyidagi yo‘nalishlarga ega:
Butun jamiyat iqtisodiy hayotiga davlatning ta’siri. Bunday ta’sir davlat tomonidan budjetning shakllantirilishi va budjet sarf-xarajatlari ustidan nazoratning amalga oshirilishi, mamlakat miqyosida iqtisodiy rivojlanish dasturlari ishlab chiqilishi, sanoat va ilmiy tadqiqot dasturlarining moliyalashtirilishi hamda ishlab chiqarishni rag‘batlantirish uchun moddiy boyliklar yaratuvchilarga subsidiyalar berishda o‘z ifodasini topadi. Iqtisodiy jarayonlarning davlat tomonidan tartibga solinishida davlat hokimiyatining yuqori va mahalliy organlari, shuningdek ixtisoslashtirilgan muassasalar ishtirok etadi.
Mahalliy davlat organlari ham iqtisodiyotga rag‘batlantiruvchi ta’sir ko‘rsatadi. Ular mahalliy budjet uchun ko‘proq mablag‘ olish maqsadida o‘ziga qarashli hududda kapital oqimi va biznesni rivojlantirishni ta’minlaydi. Mahalliy hokimiyat organlari tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash, o‘z hududlariga yangi kompaniyalarni jalb etish orqali infratuzilmani rivojlantiradilar, ishsizlik muammosini hal etadilar. Bunday vazifalarni amalga oshirish uchun soliqlar va mahalliy yig‘imlar mexanizmidan foydalaniladi, qurilish uchun yer maydonlari ajratiladi, yangi ishlab chiqaruvchilarni moliyalashtirish uchun obligatsiyalar chiqariladi. Davlatning iqtisodiy funksiyasi asosan tartibga solish, rag‘batlantirish, tavsiyalar berish kabi harakatlardan iboratdir, biroq bu boradagi faoliyat uchun taqsimlash yoki taqiqlash mexanizmlarini ishlab chiqish mutlaqo yotdir.
Davlatning iqtisodiy faoliyati iqtisodiyotning davlat sektorida (davlat korxonalari, muassasalari va idoralarida) bevosita xo‘jalik rahbarligining amalga oshirishda ham o‘z ifodasini topadi. Bu o‘rinda davlatning o‘zi ishlab chiqarish vositalarining mulkdori, moddiy boyliklar va xizmatlarni yaratuvchi sifatida faoliyat ko‘rsatadi. Iqtisodiyotning ushbu sektorida tarkib topadigan iqtisodiy munosabatlarga davlat tomonidan ta’sir ko‘rsatish uslublari mamlakatda iqtisodiy jarayonlarni davlat tomonidan tartibga solishning umumiy uslublaridan jiddiy farq qilmaydi.
Moliyaviy nazorat funksiyasi ishlab chiqaruvchilarning daromadlari davlat tomonidan aniqlanishi va hisobga olinishida o‘z ifodasini topadi. Qonunga binoan bunday daromadlarning muayyan qismi ijtimoiy va boshqa umumdavlat ehtiyojlarini qondirish uchun davlat budjetiga soliqlar tarzida yo‘naltiriladi. Davlat soliqlarning to‘g‘ri sarf qilinishi ustidan nazoratni amalga oshiradi. Daromadlar va xarajatlar ustidan oliy darajadagi moliyaviy nazorat O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi va Prezidenti huzuridagi Hisob palatasi vakolatiga kiradi. Joylarda ushbu vazifalarni mahalliy davlat hokimiyati organlari bajaradilar. Moliya vazirligi bunday nazoratni amalga oshirishda zarur huquqlarga ega.
Moliyaviy nazoratning o‘ziga xos funksiyalari soliq va bojxona organlari tomonidan amalga oshiriladi. Ushbu organlar moddiy boyliklarning davlat chegarasidan olib o‘tilishi ustidan nazorat qiladilar hamda bojxona yig‘imlari va bojlarini, shuningdek soliqlar va boshqa umumiy majburiy to‘lovlarni undiradilar. Davlat chegarasidan bojxona idoralarining nazorati ostida o‘tkaziladigan tovarlar va mol-mulkdan undirilgan pul yig‘imlari davlat daromadiga o‘tkaziladi.
Samarali moliyaviy nazorat davlatga muayyan mablag‘ to‘plash imkonini beradi. Bunday mablag‘ to‘plashdan ko‘zlangan maqsad ulardan yana jamiyat manfaatlari yo‘lida foydalanishdir.
