Odilqoriyev X. T. Davlat va huquq nazariyasi darslik toshkent «Adolat» 2018 uo‘K: 321. 01+340(075. 8)

«Huquqiy tizim» tushunchasi yuridik fanga XX asrning so‘nggi choragida kirib kelgan bo‘lib, u bugun siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy tizimlar bilan bir qatorda namoyon bo‘lmoqda. Huquqiy tizim huquqqa oid tushunchalar, huquqiy institutlar, huquqiy jarayonlar va boshqa barcha huquqiy voqelikni o‘zida mujassamlashtirgan holda ular o‘rtasidagi aloqadorlikni ifodalaydi. Huquqiy tizim, o‘z navbatida, davlat va jamiyatning huquqqa munosabatini aks ettiradi. Yuqori darajada rivojlangan huquqiy tizim nafaqat huquqni ijod qiluvchi, uni amalga oshiruvchi hamda muhofaza qiluvchi organlar faoliyatida qulayliklar yaratadi, balki butun jamiyatni huquq talablari doirasida hayot kechirishini ta’minlaydi.
Huquqiy tizimni alohida o‘rganish va unga baho berishda quyidagi muhim jihatlarga e’tibor qaratish lozim:

• 
  huquqiy tizim tushunchasi (mazmuni);
  
• 
  huquqiy tizimning tarkibi (tuzilishi);
  
• 
  huquqiy tizimning amal qilish doirasi (makonda va zamonda);– huquqiy tizimning o‘ziga xos xususiyatlari (belgilari).
  

Huquqiy tizim tushunchasini tahlil etishda, mamlakatimiz va xorijiy davlatlar olimlarining fikrlariga e’tibor qaratish lozim. Ushbu tushuncha huquqshunoslar tomonidan turlicha talqin etiladi. Ba’zi mualliflar «huquqiy tizim»ni «huquq tizimi» iborasi bilan bir xil deb tushunadilar, boshqa olimlar esa, mazkur tushuncha doirasida huquqiy normalar va huquqiy munosabatlarning o‘zaro daxldorligini nazarda tutadilar. Uchinchi guruh mutaxassislar «huquqiy tizim tushunchasi normativ tuzilma sifatida huquqning tuzilishini, vakolatli organlarning huquq ijodkorlik va huquqni qo‘llash sohasidagi faoliyatlarini qamrab oladi», deb ta’kidlaydilar¹. Akademik V.S. Nersesyansning fikricha, huquqiy tizimni ta’riflash, o‘z mohiyatiga ko‘ra, huquqni umumiy tushunishni, shartli ravishda «huquqiy tizim» so‘zi bilan almashtirilishini bildiradi².
«Huquqiy tizim» tushunchasini talqin etish orqali huquqning ochilmagan yangi qirralarini bilib olish va shu bilan bir qatorda huquq to‘g‘risidagi tasavvurlarni rivojlantirish mumkin. «Huquqiy tizim» bilan «huquq tizimi»ni qiyoslab ko‘raylik. To‘g‘ri, huquq tizimi o‘z tarkibiga huquq sohalari, huquq institutlari, huquq normalarini qamrab olgani holda, huquqiy tizimning normativ o‘zagini tashkil etadi. Lekin faqat huquqiy normalarning o‘zi huquqiy tizimning hajmini to‘liq ifodalay olmaydi. Huquqiy tizim huquq normalaridan iborat bo‘lgan obyektiv huquqdan farq qilib, nafaqat bir turdagi elementlarni, balki turli yo‘nalish va harakatda bo‘lgan huquqiy tuzilmalarni, g‘oyalarni, prinsiplarni, jarayonlarni o‘zida mujassamlashtiradi. Huquqiy tizimga harakatdagi (funksional) hodisa sifatida qarash lozim. Huquqiy tizim keng qamrovli tushuncha bo‘lib, muayyan makon va zamonda amal qilayotgan huquqiy hodisalar, huquqiy prinsiplar, institutlar, huquq normalari hamda huquqiy jarayonlarning mushtarak bir butunligi, o‘zaro uzviy bog‘liqligi va aloqadorligidir.
Taniqli olim M.N. Marchenkoning nuqtayi nazariga ko‘ra, huquqiy tizim deganda, biror-bir mamlakat doirasida amal qiluvchi barcha yuridik institutlar va muassasalarning yig‘indisidan iborat mamlakatning butun huquqiy tuzilmasi, jamiyatning yagona vujud sifatida huquqiy jihatdan tashkil etilganligi tushuniladi. Bu nafaqat huquqiy normalar, shu bilan birga, huquqiy mafkura, huquqiy ong, huquqiy madaniyat, huquqiy amaliyot va hokazolarni qamrab oladi¹.
«Huquqiy tizim – o‘zaro bog‘liq bo‘lgan, mutanosib va bir-biriga ta’sir qiluvchi huquqiy vositalardan iborat bo‘lib, ijtimoiy munosabatlarni, shuningdek, u yoki bu mamlakatdagi huquqiy rivojlanish darajasini tavsiflovchi tarkibiy qismlarni birlashtiradi»²³. Ushbu ta’rif ham huquqiy tizim mazmunini yoritishda muayyan ahamiyat kasb etadi.
Prof. N.I. Matuzovning e’tirofiga ko‘ra, «Huquqiy tizimni ichki muvofiqlashgan, o‘zaro bog‘langan, ijtimoiy bir turdagi yuridik vositalarning yig‘indisi sifatida ta’riflash mumkin. Davlat ularning yordamida ijtimoiy munosabatlarga zarur normativ ta’sir (mustahkamlash, tartibga solish, qo‘riqlash, muhofaza qilish kabi) ko‘rsatadi»⁴. Lekin fanda «huquqiy tizim» tushunchasini «huquq tizimi», «qonunchilik tizimi», «yuridik normalar tizimi» tushunchalari bilan aynan bir xil, deb hisoblash uchrab turibdi. Huquqiy tizimni tushunishda, «huquq tizimi» va «huquqiy tizim» kategoriyalarining bir-biridan farqini ajratib olish maqsadga muvofiqdir.
Huquq tizimi – huquqning ichki tuzilishi, ichki qurilishi – tarkibi bo‘lib, u huquqning qanday qismlardan iborat ekanligini va qismlar o‘rtasidagi munosabat hamda nisbatni ko‘rsatadi. Yoki, huquq tizimi – ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquqning ichki tuzilishi bilan bog‘langan, huquqiy normalarni izchil tarzda joylashtirilishining ifodasidir. Yuqoridagi fikrlardan ko‘rinib turibdiki, huquq tizimi huquqning ichki tarkibiy tuzilishidir. Uning tarkibiga: huquq normalari, huquq institutlari va huquq sohalari (tarmoqlari) kiradi. Demak, huquq tizimi – huquqning ichki tuzilishi, uning tarkibiy qismlarini tashkil etilishi va joylashishining muayyan tartibini ifodalaydi.
Huquqiy tizim esa, mamlakat hududi doirasida amal qiladigan barcha yuridik vositalar, huquqiy jarayonlar, institutlar va muassasalarning yig‘indisidan iborat bo‘lib, jamiyatning huquqiy tuzilishi, uning butun huquqiy hayoti va huquqiy jihatdan tashkil etilishini ifodalaydi.
Huquqiy tizim nafaqat huquq normalarining o‘zi, balki ularni harakatga keltiruvchi, o‘zaro bog‘liq huquqiy hodisalar yoki vositalar hamda ularning bir butun harakatdagi ko‘rinishidir. Huquqiy tizim tarkibiga huquq normalari bilan bir qatorda, huquq ijodkorligi, huquqni qo‘llash, huquqiy amaliyot, huquqiy ong, huquqiy madaniyat, huquqiy mafkura, huquqiy siyosat, huquqiy tamoyillar, yuridik muassasalar va boshqalar kiradi. Huquqiy tizim asosan muayyan mamlakat va davlat miqyosida amal qiladi. Chunki, davlatlarda hokimiyatni amalga oshirish usuli, davlat organlarining tashkil etilishi va shu kabi davlatning asosiy siyosiy xususiyatlariga qarab, uning qonunchiligi va huquqiy tizimi yaratiladi.
Huquqiy tizim tushunchasini muayyan davlatlardagi huquqiy voqelikka nisbatan qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Bir qator huquqiy tizimlarga xos bo‘lgan umumiy xususiyatlarni belgilab olish, ularni huquq oilalari bo‘yicha tasniflash imkonini beradi¹. Yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, jamiyatda mavjud huquq tavsifiga tizimli yondashilganda, uning barcha tarkibiy qismlari xalqning manfaat va irodasini ifodalashida namoyon bo‘ladi. Huquqiy tizimning alohida tarkibiy qismlari tegishli ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish jarayonida o‘zaro chambarchas bog‘langan bo‘ladi va bir-biriga faol ta’sir ko‘rsatadi. Bunday tartibga solish yagona maqsadga, ya’ni jamiyat barqarorligini ta’minlash, huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini shakllantirishga yo‘naltirilgan.
O‘zbekiston Respublikasi huquqiy tizimi – mamlakatimizdagi huquqiy voqelikni, ijtimoiy borliqning tarkibiy qismi sifatida ifodalovchi nisbatan yangi huquqiy kategoriyadir. Mamlakatimiz mustaqillikni qo‘lga kiritganidan so‘ng, mohiyat va mazmun jihatdan mutlaqo yangi milliy huquqiy tizimni shakllantirishga kirishildi. Albatta, huquqiy tizimni yaratish bir qancha yo‘nalish bo‘yicha amalga oshirilmoqda. Zamon ruhiga yot, yagona mafkurani o‘rnatuvchi, bozor munosabatlariga to‘sqinlik qiluvchi normalar bekor qilindi, ba’zilari esa, mohiyatan o‘zgartirildi va aksariyat qoidalar mutlaqo yangidan qabul qilindi. Bu normalar yaxlit tizimning tarkibiy qismlariga aylandi, yangi huquqiy tizim hosil qildi.