Odilqoriyev X. T. Davlat va huquq nazariyasi darslik toshkent «Adolat» 2018 uo‘K: 321. 01+340(075. 8)

Afrika mamlakatlarining huquqiy tizimi. Afrika xalqlari orasidagi katta farqlarga, ularning odatlari va odat huquqining turli-tumanligiga qaramay, Afrika huquqiga yagona bir huquq sifatida qarashga yetarli asoslar bor. Afrika odat huquqi individlar – (yakka shaxs) emas, balki guruh yoki uyushmalarning huquqi hisoblanadi. Masalan, odat huquqida nikoh shartnomasi o‘zida ikki shaxsning emas, balki ikki oila, ikki qabilaning roziligi olinib amalga oshiriladi. Ularda arbitraj va sud tuzilishidagi ishlar ko‘rilgan. Sud tartibida bu holatni aniqlash uchun u «qasam ichishga» majbur qilish va «xudo sudi» tomonidan sinov o‘tkazishda namoyon bo‘ladi.
Odat huquqida ikkita holat mavjud va u ikki yoqlama namoyon bo‘ladi:

1. 
   urug‘dagi bir shaxs uchun butun urug‘ javobgardir (o‘zganing aybini yuvishi);
   
2. 
   shaxsning sodir etgan nojo‘ya harakati, uning guruh a’zosi sifatidagi huquq va majburiyatlari bilan bog‘lanadi.
   

Har bir hukmdor mustamlakachi o‘z huquqiy talablarini qo‘l ostidagilarga o‘tkazadi. Fransuz huquqi – fransuz afrikasi va Madagaskarga, Belgiya huquqi – Kongoga, roman-golland huquqi esa, Janubiy Afrikaga kiritilgan.
Mustamlakachilar o‘z huquqiy institutlarini tatbiq etish bilan birga fikran o‘z manfaatlariga zid kelmaydigan odat huquqi va Afrika sudlovining ayrim qismlarini saqlab qolish siyosatini yurgizdilar. Shunday qilib, mustamlaka boshqaruvi natijasida huquqning aralash tizimi paydo bo‘ldi. U metropolitlar tomonidan kiritilgan huquq bilan odat huquqini o‘zida jamladi. Birinchisi imtiyozli ravishda ma’muriy huquq, savdo, jinoyat huquqini qamrab oldi. An’anaviy soha – yerga egalik, oila va meros huquqi (shaxs hayotligida mulkni, ba’zi fuqarolik majburiyatlarini taqsimlash) – odat huquqining harakat doirasida qoldirildi.
Mustamlaka davrida odat huquqida yuz bergan to‘rtta asosiy o‘zgarishni qayd etish mumkin: 1) nizolarni tartibga solishning an’anaviy usullaridan voz kechish, ya’ni asta-sekinlik bilan sud tizimini tatbiq qilib, qabilada o‘rnatilgan tartibdan sud qurilishi namunasiga o‘tish; 2) mahalliy sudlarda ishlarni odat huquqi bo‘yicha hal qilgan sudlarning Yevropa normalarini qabul qilishi; 3) odat huquqini bekor qilmay, afrikaliklarga o‘z huquqiy munosabatlarini huquq asosida tartibga solish imkoniyatini beruvchi qonunlarning joriy etilishi; 4) varvarlik deb tan olingan, masalan, qullik va jarohat yetkazish kabi ba’zi odatlarning to‘g‘ridan-to‘g‘ri taqiqlanishi.
An’anaviy Afrika (huquqiy) odat huquqi, shubhasiz boshlang‘ich ahamiyatini yo‘qotmoqda, ba’zi hollarda ko‘p qismini yo‘qotgan ham. U o‘zining sezilarli qismida tizimlashtirish va majmualashtirish obyekti bo‘ldi. Odat huquqiga keng ma’noda davlat organlari, shuningdek, sudlar tomonidan rivojlantirilgan huquq sifatida qaralmoqda¹.