Odilqoriyev, N. Azizov, X

5-§. Fuqarolik jamiyatining tuzilishi va asosiy prinsiplari

Fuqarolik jamiyati yuksak darajada uyushgan, batartib munosabatlar tizimiga tayangan, o‘zini o‘zi boshqarish mexanizmlari mukammal qaror topgan jamiyatdir. Bu jamiyat sharoitida inson va fuqarolarning huquq, erkinlik hamda manfaatlarini aks ettiruvchi, muhofaza etuvchi turli-tuman uyushmalar, birlashmalar, nodavlat tashkilotlar va idoralar mavjud bo‘ladi. Ular davlat hokimiyatidan mustaqil bo‘lib, o‘zini o‘zi boshqarish tamoyili asosida aktiv faoliyat ko‘rsatadi.

Fuqarolik jamiyatida ijtimoiy hayotga katta ahamiyat beriladi. Uning asosiy maqsadi inson hayotini saqlash, uning maqsadlarini, hayotiy orzularini, niyatlarini shu tashkilotlar, ijtimoiy institutlar, guruhlar, oila va birlashmalar orqali amalga oshirishdir. Bu tashkilotlar, institutlar va guruhlar alohida shaxsga uning hokimiyat manbai ekanligini, uning layoqati va harakati, obro‘si yuksak qadriyat ekanligini tushuntirishga yordam beradilar. Insonlar ushbu tashkilotlar va birlashmalar orqali o‘zlarining siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa maqsadlarini amalga oshiradilar.
Fuqarolik jamiyatining asosiy belgilari:

1. 
   ko‘p partiyaviylik;
   
2. 
   siyosiy hayotning va siyosiy institutlarning, mafkura va fikrlarning xilma-xilligi;
   
3. 
   o‘zini o‘zi boshqarish organlari mavqeining balandligi;
   
4. 
   jamiyatni boshqarishda ommaviy axborot vositalari rolining kattaligi kiradi. Fuqarolik jamiyati ma’naviy hayot umumbashariy qadriyatlar asosida amalga oshirilganligi, insonning muqaddasligi, erkinligi, qonun oldida tengligi, ijtimoiy adolatning to‘liq qaror topganligi bilan belgilanadi.
   

Demak, fuqarolik jamiyati – teng huquqli insonlarning jamiyati, yakka shaxslar yoki jamoalar manfaatlarini amalga oshirishga ko‘maklashadigan jamoat va nodavlat institutlarning tizimidir.
Shuni ham ta’kidlash kerakki, fuqarolik jamiyati jamoat birlashma- larining yig‘indisidangina iborat bo‘lmay, balki ular faoliyatining natijasida paydo bo‘ladigan munosabatlar tizimi hamdir. Shuning uchun ham fuqarolik jamiyatini milliy va diniy an’analarsiz, odatlarsiz, odob- axloq normalarisiz va milliy qadriyatlarsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Bu jamiyat iqtisodiy, kasbiy, madaniy, diniy va boshqa manfaatlarni shakllantirishga va ularni amalga oshirishga qaratilgan ijtimoiy aloqalar tizimini ham qamrab oladi.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi har bir insonning ehtiyojlari, manfaatlari, huquq va erkinliklarini amalga oshirishga qaratilgan. Konstitutsiya insonni eng katta boylik sifatida alohida ko‘rsatgani holda fuqaro, jamiyat va davlat o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning oqilona, huquqiy hal etilishini siyosiy jihatdan rasmiylashtiradi. Konstitutsiya va qonunlarning ustunligi, ularning inson manfaatlarini himoya qilish va ijtimoiy munosabatlarni maqbul holga keltirishga yo‘naltirilganligi fuqarolik jamiyati asoslarini qaror toptirishning asosiy omillaridir.
Fuqarolik jamiyatida qonun ustuvor bo‘lib, u insonning o‘zini o‘zi kamol toptirishiga yordam beradi, shaxs manfaatlari, uning huquq va erkinliklari to‘la darajada ro‘yobga chiqishiga ko‘maklashadi. Ayni vaqtda, bu barcha odamlar qonunlarga so‘zsiz rioya qilishlari shart ekanligini ham anglatadi.
Fuqarolik jamiyatidagi mavjud manfaatlarni qanoatlantirish, ro‘yob- ga chiqarish uchun tegishli tashkiliy tuzilmalar va institutlar shakllanadi.
Fuqarolik jamiyatining ichki tizimini quyidagicha tasniflash mumkin: birinchidan, iqtisodiy sohadagi manfaatlarni qanoatlantiruvchi tuzilmalar: a) xususiy mulk asosida vujudga keladigan va faoliyat yuritadigan nodavlat tashkilotlari; b) shirkat xo‘jaliklari va ularning uyushmalari; v) ijara asosida ishlovchi jamoalar; g) hissadorlik jamiyat- lari; d) moliyaviy jamg‘arma hamda uyushmalar; ye) ishlab chiqarish korporatsiya, konsernlari va birlashmalari; j) tadbirkorlar uyushmalari
(palatasi) va h.k.;
ikkinchidan, ijtimoiy sohadagi manfaatlarni ifodalovchi tuzilmalar:

1. 
   oila hamda uning manfaatlarini aks ettiruvchi maxsus tashkilotlar;
   
2. 
   ta’lim-tarbiya muassasalari (maktab, o‘rta-maxsus va oliy ta’lim muassasalari); d) jamoat birlashmalari, nodavlat tashkilotlar; ye) fuqaro- larning o‘zini o‘zi boshqarish organlari; f) mustaqil ommaviy axborot vositalari; g) diniy tashkilotlar; h) milliy-madaniy markazlar; i) ko‘ngilli jamiyatlar; j) jamoatchilik fikrini aniqlash va o‘rganish institutlari; k) turli ijtimoiy ixtiloflarni adolatli hal etuvchi tuzilmalar va hokazo;
   

uchinchidan, siyosiy sohadagi manfaatlarni aks ettiruvchi institutlar va tuzilmalar: a) huquqiy davlatning mavjudligi; b) siyosiy partiyalar;
d) ijtimoiy-siyosiy harakatlar; ye) siyosiy muxolafatning mavjudligi;
f) inson huquqlarini himoyalovchi institutlar va hokazo.
Yuqorida keltirilgan tasnif umumiy bo‘lib, u eng asosiy tarkibiy tuzilmalarni ifodalaydi. Albatta, fuqarolik jamiyati o‘zining rang- barangligi, turli-tumanligi bilan tavsiflanadi. Unda turfa ko‘rinishdagi
ma’rifiy, madaniy va boshqa mazmundagi tashkilotlar faoliyat ko‘rsatishi mumkin.