Odil Yoqubov

Odil Yoqubov

Odil Yoqubov-o`zbek adabiyoti taraqqiyotining 20 asr 50-yillaridan boshlangan yangi bosqichida yetishgan navqiron adabiy avlodning karvonboshilaridandir.

Adibning hayot va ijod yo`li. Odil Yoqubov tabiatatn faol, jamoatchi shaxs. U jamoat islariga hayotini tikkan, shu yo`lda qurbon bo`lgan ota farzandi. Bolalikdanoq 30-yillarning talotumalari, so`ng urush davri suronlari qo`ynida, odamlar orasida mashaqqatli mehnat jabhalarida toblangan, faqat oilaviy hayotdagi ko`rgiliklari emas, el-yurt tashvishlari bilan yonib yashashga o`rgangan. Ikkinchi jahon urushining oxirgi yillarida yoshiga bir yosh qo`shib, o`z arizasiga ko`ra armiya xizmatiga kirib, Uzoq Sharqdagi janglarda ishtirok etgan; uning talabalik yillari, turli tahririyatdagi xizmatlari, “Literaturnaya gazeta”dagi muxbirlik, “O`zbekiston adabiyoti va san`ti”ga bosh muharrirlik, Yozuvchilar uyushmasiga rahbarlik, sobiq Ittifoq Oliy Sovetining deputati sifatidagi jo`shqin, fidokorona faoliyati bilan el-yurtda katta shuhrat qozongan. Hozir keksalik chog`ida ham Vazirlar Mahkamasi qoshidagi Respublika atamashunoslik qo`mitasi raisi, Markaziy Osiyo xalqlari madaniyati assambleyasining birinchi vitse-prezidentidek mas`uliyatli va sharafli vazifalarni ado etib kelayotir.

Hayotda yonib yashash, yonib ijod qilish-adibning bosh shiori. Yonib yashagan odamlar-asarlarining bosh qahramoni. Uni elga tanitgan “Muqaddas”, “Er boshiga ih tushsa”, “Izlayman”, “Diyonat”, “Oq qushlar oppoq qushlar”, “Adolat manzili”, “Ulug`bek xazinasi”, “Ko`hna dunyo”, “Bir koshona sirlari” asarlari qahramonlari olovqalb odamlardir, ular bamisoli ko`z o`ngingizda yonib, o`zgalarni kuydirib, yondirib ko`ngil o`kinchlari, armonlari, faryodlar bilan o`quvchi tomoshabin qalbiga o`t soluvchi otash, taftiga dosh berish mushkul alanganing o`zginasidir.

Yozuvchining nasrida zamondoshlar obrazi, davr muammolari talqini

O. Yoqubov adabiyotga o`z tengdosh-zamondoshlari kuychisi, solnomachisi sifatida kirib keldi, asarlarida birinchi galda o`z davrining o`tkir, ijtimoiy-ma`naviy masalalarini ko`tardi. O. Yoqubov harbiy xizmatda ekanidayoq ko`p ijodiy mashqlar qilgan. 1951-yili “Tengdoshlar” degan qissasi bosildi. Shundan keyin o`n yil davomida bir necha asarlar e`lon qildi. Ammo Odil Yoqubovni yozuvchi safatida elga tanitgan asari 1960-yilda yozilgan, 1961-yili e`lon qilingan “Muqaddas” qissasi bo`ldi. Ham ma`yus, ham allaqanday nurli ohanglarga to`la bu sevgi dostoni qizg`in bahs munozaralarga ozuqa berdi. Bu asar shunchaki ikki yoshning sevgi qissasidan iborat bo`lmay, unda sevgi bahonasida insonning inson, el-yurt oldidagi burchi, halollik, adolat, diyonat kabi masalalar ko`tarilgan edi.

Muallif “Muqaddas” qissasida hayotning o`zidan olgan zavqini, o`z yurak dardini, hayajonlarini izhor etdi, o`zi qalamga olgan hodisalarni murakkabligi, ziddiyatlari, chinakam nafosati bilan kitobxonga yetkaza oldi. Qissada ikki yoshning hayotdagi ilk mustaqil qadamlari, quvonch va tashvishlari nihoyatda samimiy hikoya qilingan. Eng muhimi, yozuvchi aytmoqchi bo`lgan gap kitobxon ko`nglini hayajonga soladigan go`zal bir badiiy shaklni topa olgan. Qissa qahramoni Sharifjon muayyan bir vaziyatda o`z irodasiga, vijdoni e`tiqodiga xilof ravishda xudbinlik ko`chasiga kiradi. O`zgalar manfaatigazid bu hatti-harakat, avvalo, qahramonning o`zi uchun noxushlik olib keladi; eng aziz bisoti-sevgilisidan judo bo`ladi. Sharifjonning qing`ir yo`llar bilan sevgilisi Muqaddas o`rniga o`qishga kirib qolishi bir tasodif. Ammo shu tasodif zamirida yozuvchi hayotning muayyan haqiqati, ziddiyati, falsafasini ko`radi, ya`ni bu dunyoda ko`pchlik manfaatiga zid xatti-harakat o`sha odamning shaxsiy manfaatiga zid tushishi mumkinligini juda nozik va ta`sirchan ifoda etadi.

“Muqaddas” yozuvchining bosh estetik, ahloqiy prinsiplarini tasdiq etuvhi asar sifatida ham qimmatli. “Muqaddas” so`zi faqat qissa qahramoni nomi bilangina bog`liq bo`lmay, yozuvchi asarda zo`r ehtiros bilan ilgari surgan-vijdon, burch, diyonat, imon-e`tiqod g`oyasini ham o`zida ifodalaydi. “Muqaddas”dan tortib “Diyonat”, “Adolat manzili”ga qadar e`tiborga sazovor barcha asarlarida xuddi shu muammo adibning diqqat markazida turadi.

O. Yoqubov zamondoshlari haqidagi “Bir felyeton qissasi”, “Qanot juft bo`ladi”, “Matluba” qissalari, “Er boshiga ish tushsa”, “Diyonat” romanlarida ko`pchilikni hayajonga solayotgan katta ijtimoiy masalalarga e`tibomi tortdi. Ayniqsa, «Diyonat» romanida muallif 70-yillarda hayotda keng ildiz otgan turg`unlik mafkurasining zararli oqibatlarini zo`r ijodiy jasorat va rostgo`lik bilan ko`rsatdi. Adib roman ustida ishlar ekan, hayotda ko`p uchratgan, dilida chuqur asorat qoldirgan bir hodisaga o`z munosabatini bildirishni-«katta ishlar qildim» degan bahonada odamlarning boshiga chiqib olgan, qonunchilikni oyoqosti qilishdan ham toymaydigan ulkan xo`jalik rahbari obrazini yaratish, uning parvozi va inqirozini ko`rsatishni o`z oldiga maqsad qilib qo`yadi. «Men hayotda ko`p adolatsizliklarga sabab bo`lgan bunday rahbarlar haqidagi o`ylarim va ko`rgan-kechiiganlarimni romandagi Otaqo`zi obrazida mujassamlashtirishga harakat qildim»,-deb yozadi muallif.

Ma`lumki, o`zbek adabiyotida 50-60-yillarda ham shunday o`zboshimcha rahbar xodim obrazlari ko`p yaratilgan. Ularning ko`pchiligi nuqul bir yoqlama-salbiy xususiyatlar qorishmasidan iborat. Otaqo`zi ulardan farqli o`laroq, murakkabligi, kuchli va ojiz tomonlari bilan berilgan. Uning bilim, fikr, manfaat doirasi xiyla keng. Erta-yu kech el-yurt ishi bilan band bu rahbar xodim oila, farzandlari, qarindosh-urug`lar taqdirini ham o`ylaydi. Boshda u dilkash, tanti odam sifatida ko`rinadi. Ammo u bora-bora nobop ijtimoiy muhitda o`jar, mag`rur, o`zboshimcha, shafqatsiz, toshbag`ir kimsaga aylanadi. Asarda Otaqo`zi tomonidan o`tkazilgan zug`umlar, o`zboshimchaliklar bilan barobar, bu zug`umlarning aks-sadosi, hayot qarshiliklari tufayli zo`ravon Otaqo`zi boshiga tushgan chigal savdolar, qalbidagi qiynoqlar ham mahorat bilan tasvirlangan.

«Otaqo`zilar qilgan adolatsizliklarni butun borligicha ko`rsatish uchun unga qarshi turadigan nihoyatda pok va halol bir inson, katta shaxs zarur edi,-deydi yozuvchi. -Baxtimga men hayotda faqat Otaqo`zi kabi nohalol kimsalarni emas, Normurod Shomurodovga o`xshagan nihoyatda pok, halol, insofli, diyonatli insonlarni ham ko`p uchratgandim».

Yozuvchi inqirozga yuz tutgan Otaqo`zi bilan barobar Normurod domla hayoti fojiasini ham mahorat bilan ochib beradi. Bu odam uzoq va shonli hayot yo`lini bosib o`tgan. Biroq taqdir uni siylamagan, boshiga ko`p kulfatlar tushgan. U bor kuch-quvvatini, umrini fan, adolat, el-yurt ishiga fido etib, evaziga el-yurtdan hech narsa talab va ta`ma etmaydi. U roman asosida yotgan diyonat, e`tiqodning o`ziga xos timsoli. U e`tiqod, adolat yo`lida hech kimni, hatto o`zini ham ayamaydi. Adolat, diyonat deb u o`zini ko`p qiynoqlarga giriftor etadi, ma`naviy tuban kimsalar bilan olishadi, bu olishuvlar Normurod domla dilini vayron etadi. Domlada diyonat, adolat, e`tiqod yo`lidagi qat`iylik, chuqur insonparvarlik, zabunlarga mehr, hamdardlik tuyg`usi bilan yo`g`rilib ketgan; shuning uchun ham undagi o`jarlik, qat`iylik o`ziga xos joziba kasb etgan.

Muallif Normurod domla obraziga xos yetakchi fazilatlar-diyonat, metindek e`tiqod jozibasini ochish bilan kifoyalanmay, bu xislatlarning ijobiy ta`sir kuchini, qudratini ham ko`rsatishga muyassar bo`lgan. Bir qarashda domla musibatlar girdobida qolgan ayanchli shaxs. Ayni paytda kitobxon bu odam ayanchli, nochor kimsa emasligini anglab turadi. Aslida u mardona, qahramonona ulkan shaxs. Bu adolatparvar, diyonatli, yuksak e`tiqodli odam qarshisida har qanday qing`ir, nopok shaxslar dovdirab qoladi; uning adolati, diyonati, e`tiqodi qarshisida hatto Otaqo`zidek zo`ravon odam ham oxiri bosh egadi. «Diyonat»ning mantiqiy davomi bo`lgan «Oqqushlar, oppoq qushlar», «Adolat manzili» romanlarida ham yozuvchi shu xildagi zamondoshlarining ehtiroslar bilan yo`g`rilgan yorqin obrazlarini yaratgan.

Adib dramaturgiyasi

O. Yoqubov dramaturgiyada ham barakali ijod qildi. 50-yillarda yaratgan «Aytsam tilim kuyadi, aytmasam dilim», «Yurak yonmog`i kerak», «Olma gullaganda» dramalari o`z davrida yaxshigina dovruq qozongan edi. 90-yillari adib yana dramaturgiyaga qaytib, Amir Temur hayotining so`nggi kunlari, shaxsiy turmushi haqida asar yaratdi. Boshqa bir zamonaviy dramasi-«Bir koshona sirlari» jamoatchilik tomonidan yuksak baholandi, 2000-yilning eng yaxshi dramatik asari sifatida «Ofarin» mukofoti bilan taqdirlandi.

Drama nomiga qarab, u detektiv-sarguzasht asar emasmikan, degan o`yga borasiz. Darhaqiqat, unda qisman detektiv asarlarga xos ayrim xususiyatlar bor. Dramadagi voqea-mojarolar, asosan, yangi chiqqan tadbirkor millioner xonadonida, uning hashamatli, ko`rkam koshonasida, ayni shu koshona-ulkan moddiy boylik bilan bog`liq holda kechadi. Bu xonadonni maxsus soqchilar qo`riqlaydi, oshpaz-u xizmatchilar xonadon egalari xizmatiga kecha-yu kunduz shay turadi. Bu xonadonning sobiq bekasi kechagi oddiy do`kondor, ko`rkam va shaddod ayol Dilora, uning qo`lida ishlaydigan oddiy tachkachi Sarvar qanday qilib qisqa fursatda bunday hadsiz boylik-martabani qo`lga kiritdi, degan savol, shuningdek, ularning oilaviy tarixi sizni qiziqtiradi, asar davomida bu savollarga javob ham topasiz. Biroq asarni, undagi personajlarni harakatga keltirgan badiiy asos, bosh muammo bu emas. Undagi asosiy narsa moddiy boylik bilan ma`naviyat, o`tkinchi mayllar bilan tabiiy tuyg`ular, boqiy qadriyatlar orasidagi nomuvofiqliklardan kelib chiqqan ziddiyatlardir; aniqrog`i, mazkur drama qalb koshonasi sirlari, shaxs jumbog`i, inson qalbining hech qanaqa andazalarga sig`maydigan turfa jilolari, g`aroyib sinoatlari to`g` risidagi asardir.

Dramada yana bir jumboqqa duch kelasiz. Asar voqealari muhtasham koshona, badavlat xonadonga yondosh qo`shni-mo`jaz, kamtarona, oddiy ziyoli oilasidagi vaziyat bilan barobar kechadi. Bir qarashda bu kamtarona hayot keefrirayotganpokiza oila qo`shni badavlat oilaga qarama-qarshi qo`yilayotganday, bu oilaning turmush tarzi namuna-ideal qilib ko`rsatilayotganday tuyuladi... Biroq dramaturg bunaqa jo`n ibtidoiy talqindan qochadi. Ziyoli oila a`zolarining qo`shni xonadonga munosabati ikki xil: er Sarvarlar turmushidan xazar qiladi, xotin esa bu xonadon a`zolariga chin insoniy munosabatda bo`ladi. Sekin-asta bu ideal-namuna bo`lib ko`ringan oilaning ham o`ziga xos ichki ziddiyat-muammolari ayon bo`la boradi. Buyuk jarroh Darveshali turmush o`rtog`i shifokor Gulnozani har qancha yonib sevmasin, uning ko`yida telbalarcha parvona bo`lmasin, uni o`zgalardan qizg`anmasin, baribir bu dilbar ayolning ko`nglini ololmaydi, unga to`kis baxt hadya etolmaydi. O`n yildirki ular tirnoqqa zor. Gulnoza ham, o`z navbatida, eri va ustozi Darveshalini har qancha hurmat qilmasin, baribir o`zini undan qandaydir begona his etadi. Asarda bular haqida oshkora gap yo`q; bu nozik ruhiy dramatik jarayonni yurakdan his etib turasiz va uning intihosini yurak hovuchlab kutasiz. Uzoq davom etgan bu nozik ruhiy jarayon pirovardida portlashga olib keladi. Sarvar uchun eng og`ir damlarda Gulnoza ham qo`shni, ham shifokor sifatida uning yonida turib, bu samimiy yigitning qalb asrorini o`zicha kashf etadi, unga nisbatan hali sevgi deb bo`lmas, qandaydir ismsiz mayl uyg`onadi, ko`nglida u bilan haj safariga birga ketish istagi tug`iladi. Bundan ogoh bo`lgan Darveshali rashk, alam olovida jazavaga tushib, og`izga olib bo`lmas so`zlar bilan Sarvar va Gulnozaga hamlalar qiladi. Shu tariqa sehrli qo`llari, mislsiz jarrohlik iste`dodi bilan o`zi qayta jon ato etgan odamni o`zi jonidan judo etadi. Bunday shafqatsiz hamlasi bilan, o`z navbatida, Gulnoza qalb koshonasini ham vayron etadi. Shunisi muhimki, bunday shafqatsizlik-dag`allikka nisbatan na Sarvar, na Gulnoza qarshi zarba berish, shafqatsiziik qilish yo`lini tutmaydi. Sarvarning beozor o`limi, o`lim oldidagi vido so`zlari, Gulnozaning beozor, yuksak odob ila izhor etgan o`kinchlari har qanday kuchli javob jazolaridan-da kuchliroq chiqqan.

Drama markazida turgan-Sarvar va Dilora turmush jumboqlari, bu ikki murakkab shaxsning yurak sirlari ifodasi odat tusini olgan talqinlardan yiroq. Sarvarning o`z xotinini taloq qilib, qo`shni ayol Gulnozaga mayl ko`rsatishi qandaydir ma`naviy aynish, boyvachchalik, mol-dunyo tufayli «quturish» oqibati emas. Bu yigit uddaburon xotini orqasida omadi kelib, tadbirkor millionerga aylangan, lekin boylikka xirs qo`ymagan, o`sha samimiy insonligicha qolgan. U tadbirkorlik bobida ham halol yo`ldan boradi, pora bilan ish bitiradigan «ipirindi-sipirindi tadbirkorlarni», «qalang`i-qasang`i afiristlarni jinidan battar yomon ko`radi. Uning ko`ngli nopoklikni, andishasizlik va behayolikni aslo ko`tarolmaydi; «xotinining marhamati bilan boyvachcha bo`ldi» qabilidagi ta`nalarga, erkatoy, ko`hlik xotinning behayo sho`xliklari-yu tantiqliklariga aslo chidolmaydi, bunday turmushga qat`iy chek qo`yadi. Biroq taloq-ajralish hali uning uchun najot, mushkulot chorasi bo`lolmaydi. Orada biri-biridan shirin farzandlar bor. Boz ustiga xotin undan ko`ngil uzib ketolmaydi, ko`ngli tilaganiga esa yetolmaydi. Shu tariqa yigit hadsiz boylik egasi bo`lsa-da, qo`li har joyga yetsa-da, baribir o`zini ojiz-notavon, baxtsiz his etadi; farovon, dabdabali hayot unga aslo tatimaydi.

Masalaning chigal tomoni shundaki, ko`rinishdan erkatoy,

shaddod, yengiltak, tantiq ayol Dilora aslida pok, xiyonat ko`chasiga kirgan emas. Uning rashk, g`azab olovida yongan eriga qarata “Erkalik qilsam qilgandirman, yengillik qilgan bo`lsam qilgandirman. Lekin tepamda xudo, biror it tekkani yo`q jismimga. Jismim pok, vijdonim ham” degan dil so`zlariga ishonmay ilojingiz
yo`q. U alam, achchiq ustida erini, farishta ayol Gulnozani haqoratlar bilan bulg`asa-da, Sarvarning ham, Gulnozaning ham begunoh ekanini yaxshi biladi. U Sarvarsiz turmushni tasavvur ham qilolmaydi; dunyoga kelib ko`rgan eng totli, eng go`zal, eng baxtiyor damlari Sarvar bilan o`tkazgan kunlari ekanligini aslo
unutolmaydi; Sarvarsiz mol-dunyo ham ko`ziga ko`rinmaydi. Diloraning Sarvarga qarata “Sizsiz yorug` dunyo qorong`u menga, jonim. Jonginam, haydamang meni... Shu xonadoningizdan bitta-yu bitta hujra bersamgiz bo`ldi. Bolajonlarim bilan kelib turay. Mayli, boshqa xotin oling. Men xizmatlaringizni qilay. Cho `ri bo`lay, malay bo`lay. Faqat haydamang. Sizni ko`rib yurish bahridan judo qilmang,
men baxti qaroni” degan iltijolarini tinglaganda kishi o`zini qo`yarga
joy topolmay qoladi.

Xullas, Sarvar ham, Dilora ham, Darveshali ham, Gulnoza ham-dramadagi barcha yetakchi personajlar go`zal shaxslar-davrning asl, bokira, baxtli bo`lishga, ehtiromga loyiq odamlaridirlar. Chigal insoniy munosabatlar haqida bahs yurituvchi bu drama qandaydir nurli, bokira bir tuyg`u bilan yo`g`rilgan.

Sarvar bilan Dilora oilasidagi farovonlikni, peshqadam ziyolilar-Darveshali bilan Dilnoza orasidagi o`zaro hurmat-ehtirom, el-yurt ishiga, kasbi-koriga sadoqatni kimlar orzu qilmaydi, deysiz! Nega shunday bo`la turib, u ikki oilada bu xil ko`ngilsizliklar ro`y berdi? Nega bu oila a`zolari baxtsiz? Boshga tushgan savdolarga, turmush chigalliklariga najot topmay o`rtanadilar?! Buni hayot deydilar, ko`ngil ko`chalari deydilar. Bu drama inson hayoti, qalbi naqadar murakkab, sir-sinoatga boy, uni anglash, qadrlash aslida o`ziga xos ilm, yuksak san`at ekanini yana bir karra eslatishi, sizni jiddiy o`y-mushohadalarga undashi bilan qimmatlidir.

Odil Yoqubovga eng katta shuhrat keltirgan

asarlari tarixiy romanlari -«Ulug`bek xazinasi» bilan «Ko`hna dunyo» bo`ldi.

Biz hozir «Ko`hna dunyo» romani haqida so`z yuritamiz. Adabiy tanqidchilikning bahosiga ko`ra, «Odil Yoqubovning «Ko`hna dunyo» romanining markazida Ibn Sino hamda Beruniy taqdirlari, ular yashagan davr turadi. Muallifning xulosalari va umumlashmalari keng, shuning uchun tarixiy materialga ajib aktual ma`no bag`ishlaydi. Zamonlar osha qilingan sayohat teran falsafiy umumlashmalar chiqarishga imkon beradi. Romanda tasvirlangan barcha voqealar hujjatlar bilan cheklab qo`yilmagan. Odil Yoqubov tarixni xuddi ko`rib turadi, tarix bilan bahslashadi, zamondoshlarga uzoq o`tmishdoshlarining tajribalaridan guvohlik berayotganday bo`ladi. U tarixga bugungi davr nuqtayi nazaridan qaraydi».

Bu so`zlarda «Ko`hna dunyo» romanining tub mohiyati ochib berilgan. Darhaqiqat, bu roman, avvalo, ulug` allomalar Ibn Sino va Beruniy taqdiri, ular yashagan davr haqida bahs etadi. Ammo u bizdagi mavjud tarixiy-biografik romanlardan, jumladan, «Navoiy», «Yulduzli tunlar» poetikasidan farq qiladi. Xuddi avvalgi tarixiy romani «Ulug`bek xazinasi»da bo`lgani kabi bu yerda ham qahramonlari hayotini xronologik tarzda hikoya qilish yo`lidan bormaydi, ikkala alloma hayotidagi jiddiy bir palla-bor-yo`g`i bir oydan ortiq davr hodisalarini qalamga oladi. Qahramonlar hayotidagi bu palla shunday bir dovonki, bu dovondan ularning butun bosib o`tgan yo`li, o`tmish va kelajagi yaqqol ko`rinadi. Voqealar sodir bo`lgan maskan shunday bir bekatki, bu bekatda xilma-xil odamlar to`qnash keladilar, bu yerda umr bo`yi davom etgan ziddiyat, mojarolar muayyan intihosiga yetadi, dillarda armon bo`lib yotgan dard-u hasratlar to`kib solinadi. Sir-u asrorlar oshkor bo`ladi, umrlar sarhisob etiladi, muallif personajlarga qo`shilib, hayot jumboqlari ustida qizg`in bahslar olib boradi.

Romanga asos qilib olingan hodisa-umr bo`yi Sulton Mahmud G`aznaviyni xushlamagan, sulton ta`qibidan olislarda yurgan Ibn Sinoning pirovardida uning huzuriga kelishi, yigirma yil judolikdan so`ng G`aznada Beruniy bilan diydorlashuvi voqeasi hayotda bo`lgan-bo`lmagani ma`lum emas. Biroq yozuvchi fantaziyasining mahsuli bo`lmish bu hodisalar badiiy haqiqatning go`zal namunasi, noyob badiiy modeli darajasiga ko`tarilgan. Qarang, ulug` alloma, bir tomoni zo`rlik, qolaversa, tabiblik burchi taqozosi bilan keksalik chog`ida, xasta holida ne-ne mashaqqatlar bilan kecha-kunduz yo`l yurib, aziz va mag`rur boshini egib ma`naviy raqibi-mustabid hukmdor huzuriga uni davolash uchun keladi. Ammo bu yerda uning nafsoniyati oyoqosti qilinadi. Saroyda allaqachon Ibn Sino niqobi ostida soxta, firibgar hakim paydo bo`lgan va hiyla-nayranglar orqali hukmdor e`tiborini qozongan. Sulton shu darajaga tushib qolganki, chin Ibn Sino bilan soxta hakimni bir-biridan farqlay olmaydi, firibgarni boshga ko`tarib, chin hakim-u davronni tahqirlab saroydan haydaydi.

«Ko`hna dunyo»dagi bu sujet katta ramziy-umumlashma xususiyatga ega. Haqiqiy iste`dod sohiblari, chin zahmatkash daholar bu yoqda qolib, xor-u zor bo`lib, soxta, firibgar «ijodkor»larning obro`-e`tibor qozonishi hamma davrlarga, ayniqsa, mustabid hukmronlar siyosatiga xos tarixning ajib bir sirli jumbog`idir. Roman ana shu sirli jumboq ustida iztirob bilan o`ylashga, bahsga undaydi sizni.

Ro`y bergan adolatsizlik ikki buyuk allomada ikki xil taassurot qoldiradi. Charxi kajraftorining xilma-xil o`yinlarini, jabr-u sitamlarini ko`p ko`rgan Ibn Sino bu telba dunyoning mudhish nayranglariga go`yo beparvodek qaraydi. Beruniy esa g`azab, afsus-nadomatlardan o`zini qo`yarga joy topiolmaydi. Bu xildagi ziddiyatli holat ham hodisaning dramasini yanada keskinlashtiradi, bahs ruhini kuchaytiradi.

Ibn Sino bilan ustoz Beruniyning G`aznadagi uchrashuvi, Beruniy xonadonidagi muloqotlar, ko`ngil rozlari, ilm-fan, tabiat, koinot va jamiyat haqidagi bahslar ifodasi romanning eng jozibali, huzurbaxsh sahifalarini tashkil etadi. Bir vaqtlar ustoz Beruniy bilan shogird Ibn Sino orasida jiddiy ilmiy tortishuvlar bo`lgan, ustoz shogirdning ayrim qarashlarini keskin tanqid ostiga olgan, bunda ba`zan adolatsizliklarga ham yo`l qo`ygan... Mana endi o`sha bahslarga yakun yasash, oydinlik kiritish, ko`ngildagi g`uborlarni ko`tarish, umuman ikki alloma hayotida tutgan yo`l, umr saboqlarini sarhisob etish, qarashlarni muvofiqlashtirish payti keladi. Shunisi muhimki, ikki alloma orasida qizg`in munozaralar, tanlangan yo`llarda, qarashlarda ayrim farqlar yuz bergan bo`lishiga qaramay, ular aslida bir maslakdagi shaxs-siymolardir. Asarni o`qiganda siz buni butun qalbingiz bilan his etib turasiz. Garchi G`aznadagi uchrashuv yozuvchi ijodiy fantaziyasining samarasi bo`lsa-da, tarixiy haqiqatga mosdir, chunki ikki buyuk alloma ilmiy-ijodiy merosining tarixiy taqdiri, ular orasidagi mushtarakliklar bu haqiqatni to`la tasdiqlaydi.

Beruniy taqdirining romandagi talqini ham g`oyat ibratli. Bu olim hayoti nisbatan osoyishtaroq kechgan. U uzoq vaqt G`aznaviylar saroyida muqim turib, ilm-fan bilan mashg`ul bo`lgan. Ilm-fan manfaatini deb shaxsiy mayliga zid o`laroq, saltanat bilan murosaga borgan. Shunisi xarakterliki, adib nisbatan osoyishta kechgan bu alloma umrining ichki dramasi, fojiasini butun keskinligi bilan kitobxonga yetkazadi. Avvalo, ulug` maqsadni deb uzoq yillar shaxsiy maylga zid yo`l tutib yashashning o`zi ulkan fojia. Buyuk gumanist mustabid sultonning ko`p adolatsizliklarini o`z ko`zi bilan ko`rib turadi, u shohning Hindiston yurishlarida qatnashgan, bu o`lkadagi mislsiz qirg`in, zulmlarning bevosita shohidi bo`lgan... Bularni eslaganda Beruniy adadsiz iztiroblar ichida qovriladi. Buning ustiga garchi Beruniy hukmdor bilan muayyan murosaga borgan bo`lsa-da, baribir har qadamda saltanatdan jabr ko`radi-uning eng oddiy so`rovlari ham saroyda javobsiz qoladi, yaqin kishilarini himoya etolmay qiynaladi, firibgar soxta hakimning obro`-e`tibor topishi, hakim-u davron Ibn Sinoning tahqirlanishi-bunday adolatsizliklarning guvohi bo`lish Beruniy uchun cheksiz kulfat, alam-iztirob.

Romanda saroy muhiti, saltanat ichidagi ziddiyatlar bilan barobar sulton Mahmud G`aznaviy ruhiy dramasi ifodasi ham keng o`rin olgan. Romanda tarixga sinfiy yondashish talabi ustuvor bo`lgan, jahongir shoh-u sultonlar haqida ijobiy gap aytish man etilgan, jumladan, sulton Mahmud G`aznaviyga salbiy munosabat avj pallaga ko`tarilgan kezlarda dunyoga kelgani tufayli, bu obraz talqinida davr ruhi asoratlari ma`lum darajada o`z muhrini qoldirgan. Asar muallifi sulton Mahmud G`aznaviyni ko`proq mustabid hukmdor sifatida ko`rsatishga jazm etadi; sultonning ezgu ishlari, qurgan qasrlari, yaratgan go`zallikda benazir bog`lari, barpo qilgan machit va madrasalari, ilm-fan kishilariga qilgan saxovatlarini, janglardagi shijoati, mardligi, tantiligini ham e`tirof etgan holda, uning hayoti, yo`l qo`ygan xatolari, adolatsizliklari, gunohlari uchun umr so`ngida chekkan ruhiy qiynoqlari ifodasiga kengroq o`rin beriladi.

Asarda G`aznaviyni biz keskin ruhiy iztiroblar iskanjasida uchratamiz. Sulton umrining oxirgi damlari, u og`ir, davosiz dardga mubtalo. Bir tomondan, dardiga davo istaydi, ikkinchi tomondan, o`lim haq, foniy dunyodan ketish oldida umri davomida qilgan gunohlarini eslab eziladi, imkon qadar gunohlardan forig` bo`lishga intiladi, jabrdiydalar ko`nglini olmoq payiga tushadi. Biroq sultonning bu ezgu niyat yo`lidagi xatti-harakatlari yangidan yangi ko`ngilsizliklar, ruhiy iztiroblar keltiradi, eng yomoni, sulton o`z qo`li bilan yaratgan hokimlik tartiboti oldida o`zi ojiz qoladi, u xayrli ishlar qilmoqchi bo`lganida saroydagi, toj-taxt tevaragidagi muhit bunga imkon bermaydi.

«Ko`hna dunyo» milliy romanchiligimiz poetikasini muhim yangi xususiyatlar bilan boyitdi. Bu roman yuqorida aytilganidek, boshdan oyoq munozara-bahs ruhi bilan yo`g`rilgan. Avvalo, roman uchun tanlangan hayotiy material, badiiy sujet-vaziyatning o`zi jumboq xarakteriga ega, chin alloma Ibn Sino bu yoqda qolib soxta tabib, firibgarning obro`-e`tibor qozonishi, «taqdiri azalning bu ajib jumbog`i» kitobxonni bahs-munozaraga chorlaydi, bu hodisa esa, o`z navbatida, xilma-xil jumboqlarni keltirib chiqaraveradi, asardagi deyarli barcha personajlar xarakteri, qismati, ular bilan bog`liq epizodlar jumboq tusini oladi. Bu hol shunchaki hodisa va xarakterlarni qiziqarli, sirli-sehrli bo`lishi uchungina xizmat etmaydi. Yozuvchi asarda ayni o`sha jumboqlar sababini tahlil etish yo`lidan boradi. Ular ustida jiddiy va qizg`in bahs yuritadi, natijada o`sha sirli hodisalarning, xarakterlarning asl ijtimoiy-siyosiy, ma`naviy-axloqiy mohiyati ko`z oldingizda namoyon bo`ladi.

«Ko`hna dunyo»dagi hodisa va qahramonlarga xilma-xil tomondan yondashish xarakterli. Asarda qalamga olingan hodisa va xarakterlar jumboqli bo`lish bilan barobar ziddiyatlidir. Bu ziddiyatlarning ko`rinish turlari ham rang-barang. Bu hol romandagi bahslar olamini g`oyat kengaytiradi.

Roman personajlari hayotidagi mavqeyi, maslak-e`tiqodiga ko`ra ikki guruhga ajraladilar. Bir tomonda hukmdorlar, saltanatga xizmat etuvchi, o`z shaxsiy manfaati yo`lida hech narsadan qaytmaydigan xudbin, yovuz, munofiq, firibgarlar, ular har bob bilan ijtimoiy-ma`naviy taraqqiyotga to`sqinlik qiladilar, haqiqatni oyoqosti etadilar, mehnatkash xalq vakillariga zug`um, zulm o`tkazadilar. Ayni paytda o`sha «maslakdoshlar»-sulton Mahmud, amir Ma`sud, Xatlibegim, Abdul Hasanak, Ali G`arib, Piri Bukriy, Ibn Shahvoniylar orasida murosasiz ziddiyat, olishuv, to`qnashuvlar ketadi... Ikkinchi tomonda ijtimoiy taraqqiyot yo`lida turgan, saltanatdan jafo ko`rgan kishilarning saltanatga cheksiz nafrati, isyoni va unga qarshi goh pinhona, goh oshkora kurashi... Shu bilan birga muallif mana shu maslakdoshlar qarashlaridagi muayyan tafovutlarga ham e`tiborni tortadi. Chunonchi, ulug` alloma Ibn Sino bilan Beruniy oralarida qizg`in munozaralar bo`lib o`tadi, el-yurt, adolat g`amida yurgan Ibn Sino adolat uchun kurashga otlangan Imom Ismoil maslagini qabul qila olmaydi.

Yozuvchining mahorati, ayniqsa personajlarning ruhiy olami, qalb bahsini bera olishda yorqin ko`rinadi. Asarlardagi deyarli har bir personaj qalbida keskin drama kechadi, ularning har biri o`zi bilan o`zi olishadi. Har bir qalbning dramasi, bahsi o`ziga xos, ifoda tarzi betakror. Sulton Mahmudni biz vasvasa-yu tahlika, pushaymonlar iskanjasida ko`rsak, Piri Bukriyni hasad, alam-o`kinchlar olovida yonayotgan holatlarda uchratamiz; amir Ma`sud, Xatlibegim, Ibn Hasanak, Ali G`ariblarning ham alam-iztiroblaridan, hattoki goho firibgar Ibn Shahvoniyning tavba-tazarrusidan ogoh bo`lamiz; Malikul Sharob, Nargizabonu, Bobo Xurmolarning qalb faryodi o`quvchini larzaga soladi, ulug` allomalar-Ibn Sino bilan Beruniylarning dil rozlari, alamli o`ylari, qalb tug`yoni, isyoni romandagi tasvirning eng shiddatli, baland pardalarini tashkil etadi. «Ko`hna dunyo»da ham biz personajlarni birinchi galda qalb bahsi, nidosi, tug`yoni orqali to`laroq bilib olamiz. Personajlarning qalb bahsi, nidosi, ayni paytda ularning hayot falsafasi, haqiqati, konsepsiyasi hamdir. Personajlar qalb dramasi orqali o`zlariga va hayotga baho beradilar. Shu tariqa romandagi har bir yetakchi personaj mustaqil, muayyan shaklga tushgan konseptual ohangdir; bu ovozlar esa rang-barangdir.

To`g`ri, muallif ayrim personajlar, masalan, Ibn Shahvoniy, Piri Bukriylarning tashqi qiyofasi, xatti-harakatlarini ham batafsil ta`rif-tavsif etadi, xarakterlar orasidagi to`qnashuvlarni ham ancha keng yoritadi, lekin baribir romanda qahramonlarning qalb bahsi, dramasi nidosi-ohangi orqali namoyon etish yetakchilik qiladi.

Romanda personajlar ovozidan boshqa hikoyachi shaxs sadolari ham mavjud. Asar voqealari, asospi, ikki shaxs-muallif va Abu tfbayd al-Juzjoniy tilidan hikoya qilinadi. Ibn Sino bilan bog`liq voqealar ko`proq Juzjoniy xotiralari tarzida, qolgan voqealar muallif nigohi orqali beriladi. Bu ikki hikoyachi shaxsning ifoda usuli, ohangi bir-biridan farqlanadi; Juzjoniy bayonida xolis-obyektivlik hukmronlik qilsa, muallif ifodasida voqealarga faol munosabat,

dadil aralashish ustun. Go`yo personajlar qalbida, ruhiyatida boshlangan bahs-munozara muallif qalbida davom etadi, aniqrog`i muallif pesronajlar qalbida kechgan bahslar bilan bahsga kirishadi, ularga o`z munosabatini tayin etadi, natijada mavjud bahslar dramasi yanada qizg`inroq, shiddatliroq tus oladi.

Shu tariqa Odil Yoqubov «Ko`hna dunyo» romanida tarixiy haqiqatni, tarixiy shaxslar taqdirini, davr dramasi, davrning ko`pqirrali ziddiyatlarini, o`tmish saboqlarini yangicha, ta`sirchan ochishga, badiiy inkishof etishga muvofiq bo`lgan.

Nazariy ma`lumot

BADIIY ADABIYOTDA MISTIFIKATSIYA HODISASI

Mistifikatsiya qadimgi yunoncha «mistika» so`zidan olingan bo`lib, sirli-sehrli degan ma`noni anglatadi. Adabiy mistifikatsiya badiiy tasvir usullaridan bo`lib, asarda muayyan maqsaddan kelib chiqqaii holda hodisaga sirli tus berish, yo`q narsani bor deb o`quvchini ishontirishga urinishdir. Yozuvchi ko`pincha asar voqealarini biror hayotiy personaj yoki tarixiy shaxs nomidan hayotda aynan bo`lib o`tgan hodisa tarzida hikoya qiladi. Odil Yoqubov «Ko`hna dunyo» romanida yangi o`zbek adabiyotida birinchilardan bo`lib mistik sujet yo`nalishining yaxshi namu-nasini yaratdi. Muallif romandagi Abu Ubayd al-Juzjoniy xoti-ralaridan tarixiy voqealarni tasvirlashda hujjat sifatida foydalangan. Aslida Juzjoniy kundaliklari yozuvchi qayd etganidek, tarixiy hujjat emas. Balki obrazni ochish uchun qo`llanilgan badiiy usuldir. Bu usul esa romanda o`ta hayotiy chiqqan, muallif kitobxonlarni, hatto mutaxassislarni ham bunga ishontirishga erishgan.

Juzjoniyning kundaliklari markazida buyuk olim va hakim Abu Ali ibn Sino turadi. Adib buyuk tabibning quvg`inlikdagi darba-dar hayotini hikoya qilish orqali zamona qabohatlarini ko`r-satadi. Aslida yo`q, mayjiid bo`lmagan kundalikni Juzjoniyning tilidan berilishi, ya`ni mistifikatsiya qilinishi romanda Ibn Sino hayoti va shaxsiyati dramasi hamda mohiyatini ochishda juda qo`l kelgan.

Mavzu :_____________________________

Bajardi :__________________

Tekshirdi :________________

Toshkent-2010