Odam va hayvonlar fiziologiyasi fanidan Sensor tizimlar fiziologiyasi

Tana muvozanatini saqlovchi apparat – vestibulyar analizator. 
 
Vestibulyar apparat (9-rasm) tananing fazodagi vaziyati va harakatini idrok 
etadigan analizatordir. Vestibulyar apparatning periferik retseptorlaridan markaziy 
asab tizimiga impulslar borib turishi natijasida gavdaning muvozanatini ta'minlovchi 
reflekslar vujudga keladi. Suyak labirinti ichida guyo uning shaklini to’la 
takrorlaydigan parda labirint bor. Parda labirintning dahliz va yarim doira kanallari 
vestibulyar apparatining periferik qismini tashkil qiladi. Dahlizda ikkita xaltacha bor. 
Ularning ichi endolimfa bilan to’la turadi. Devorida sezuvchi tukli hujayralar bo’ladi. 
Tukli hujayralarning ichida kal'siy - fosfat - karbonat birikmalaridan tashkil topgan 
kristallar – otolitlar bor.
Odam va hayvon boshining fazodagi vaziyatini o’zgartirganda (engashtirganda, 
ko’targanda, burganda) otolitlar tuklarni bosadi, yoxud taranglashtiradi. Oqibatda 
tukli hujayralar qo’zg’aladi. Parda labirintning yarim doira kanallari uchta bo’lib, 
o’zaro perpendikulyar yuzada joylahsgan. Ularning kengaygan joylarida - 
ampulalarida retseptor hujayralar bor. Bu hujayralarning ham tuklari bo’ladi. Gavda 
aylanganda yarim doira kanallardagi endolimfa harakatga kelib, retseptor 
hujayralarning tuklarini qitiqlab qo’zg’atadi. Vestibulyar apparat tukli hujayralarining 
qo’zg’alishi tufayli hosil bo’lgan nerv impulslari eshituv nervining vestibulyar 
tarmogi orqali markaziy asab tizimiga uzatiladi, shuning natijasida tanani 
muvozanatda saqlovchi reflekslar vujudga keladi. Organizm tinch holatda turganida 
ham vestibulyar apparatdan markaziy asab tizimiga siyrak impulslar yo’nalib turadi. 
Xilma-xil aylanma harakatlar paytida bu impulslar keskin ko’payadi. Aylanma 
harakat bir maromda, tekis bo’lsa impulslar yarim doira kanallardan yo’nalgan 
afferent tolalarda paydo bo’lmay, dahlizdagi otolitli hujayralardan boshlangan 
afferent tolalarda paydo bo’ladi, xolos. 

---

9-rasm. Eshituv analizatorining umumiy ko’rinishi.
1-eshituv reseptori, 2-eshituv asabi, 3-bosh miya po’stlog’ining eshituv mintaqasi. 
10-rasm. Vestibulyar apparat. 1-yarim halqa kanali; 2-chig’anoq.