Odam va hayvonlar fiziologiyasi fanidan “Qon tomirlarining anatomik va funksional klassifikatsiyasi”

I.2 Qon tomirlarining funksional klassifikatsiyasi.

Qon tomirlarining to’rtta asosiy turi mavjud,ular har biri o’z rolini o’ynaydi:

Arteriyalar:Bular qonni yurakdan uzatuvchi elastik tomirlardir.O’pka arteriyalari qonni yurakdan o’pkaga olib boradi,bu yerda qizil qon tanachalari kislorod oladi.Tizimli arteriyalar qonni tananing qolgan qismiga yetkazib beradi.

Tomirlar:Ular ham elastik tomirlar,ammo qonni yurakka tashiydilar.Tomirlarning to’rt turi:o’pka,tizimli,yuzaki va chuqur tomirlar.

Kapillyarlar:Bu qonni arteriyalardan tomirlarga o’tkazadigan tananing to’qimalarida joylashgan juda kichik tomirlar.Kapillyarlar va tana to’qimalari o’rtasida suyuqlik va gaz almashinuvi kapillyarda sodir bo’ladi.

Sinusoidlar:Ushbu tor tomirlar jigar,taloq va suyak iligi ichida joylashgan.Kapillyarlar singari ular qonni katta arteriyalardan tomirlarga yetkazishadi.Kapillyarlardan farqli o’laroq,sinusoidlar tez o’tkazuvchan va ozuqaviy moddalarni tez so’rilishini ta’minlaydi.

Qon tomirlarining 5 ta sinfi bor:

-arteriyalar

9

-arteriolalar

-venalar

-venulalar

-kapillyarlar.

Filadelfiyadagi Franklin instituti (The Franklin Institute) bergan ma’lumotlarga ko’ra qon tomirlarining uchta turi bor:arteriyalar,venalar va kapillyarlar.

Eng kichkina qon tomirlarining o’lchami 5 mkmga yetadi.Agar barcha qon tomirlarini tashqi muhitda bir tarmoqqa birlashtiradigan bo’lsak bu liniyaning uzunligi 60,000 mill masofadan oshadi.

Arteriyalarning tuzilishi.Arteriyalar devori uch qavat pardadan tuzilgan.Ichki qavat qon tomirlarining bo’shlig’I tomonida bir qator endoteliy hujayralaridan iborat bo’lib,uning ostida subendoteliy va ichki elastik membrane joylashgan.O’rta qavat silliq mushak tolalari va ular o’rtasida joylashgan elastik tolalardan iborat.Tashqi qavat biriktiruvchi to’qimadan tashkil topgan.O’rta qavatdagi elastik va mushak tolalarning miqdoriga qarab arteriyalar uch turga bo’linadi.

1.Elastik turdagi arteriyalarga devorida elastik tolalar ko’p bo’lgan arteriyalar (aorta,o’pka poyasi) kiradi.

10

2.Mushak turdagi arteriyalarga o’rta va kichik kalibrdagi arteriyalar kiradi.Ularning devorida mushak elementlari ko’p bo’lib,qisqarganda qon oqishini tezlatadi.

3.Mushak-elastik turdagi arteriyalar devorida mushak va elastik tolalar miqdori teng bo’ladi.Bu turga yirik arteriyalar(umumiy yonbosh,o’mrov osti,umumiy uyqu) kiradi.

A’zolarga nisbatan joylashishiga qarab arteriyalar a’zo sirti arteriyalari va a’zo ichi arteriyalariga bo’linadilar.Agar arteriyalarning tarmoqlari boshqa arteriya tarmoqlari bilan qo’shilsa anastomoz deyiladi.

Venalar(vena,grekcha-phlebs)arteriyalarga qarama-qarshi yo’nalib,qonni a’zolardan yurakka olib boruvchi qon tomirlar.Qon venalarda oqibgina qolmasdan,uning ayrim qismlarda(taloq venalari,darvoza vena oqimlari,oyoqning vena chigallarida) to’planadi.Venalar magistral va a’zo venalariga bo’linadi.Joylashishiga qarab yuza va chuqur venalar tafovut qilinadi.Venalarning devoir arteriyaga nisbatan yupqa bo’lib uch qavatdan iborat.Tuzilishiga qarab venalar ikki turga:devorida silliq mushak bo’lgan venalar va mushak yo’q venalarga bo’linadi.Mushakli venalar o’z navbatida mushak qavati kuchli rivojlangan venalar(darvoza venalari ildizlari,tana-

11

ning pastki qismi va oyoq venalari).Ularning o’rta qavatida silliq mushak tolalari ko’p bo’ladi.Mushak qavati kam rivojlangan venalarga tananing yuqori qismi va qo’l venalari kiradi.

Venalarning arteriyalardan farqi.Vena qon tomirlari arteriyalardan ma’lum bir xususiyatlari bilan farqlanadi:

1.Arteriyalar tekis silindr shaklida bo’lib,venalarning tashqi ko’rinishi tekis bo’lmaydi,ular goho kengayib,goho toraygan bo’ladi.Kesmada arteriya yumaloq,vena yassi ko’rinadi.

2.Venalarning soni arteriyadan ko’p,chunki o’rta va kichik o’lchamli arteriyalar ikkita yo’ldosh vena bilan birga yuradi.Ko’p sohalarda (kichik chanoq bo’shlig’I,umurtqa kanali ichida) venalar yaxshi rivojlangan chigallar hosil qiladi.Shuning uchun venalarning umumiy hajmi arteriyalardan ikki marta katta.Venalarning yo’nalishi arteriyalarga o’xshab tekis bo’lmay egri-bugridir.

3.Arteriyalardan farqli qo’l va oyoq venalari ikki guruhga:chuqur va yuza venalarga bo’linadi.Chuqur venalar arteriyalar bilan birga joylashsa,yuza venalar teri osti nervlari bilan birga joylashadi.