17.3. Иқтисодий кўрсаткичларнинг технология, механизация ва кон ишларини ташкил қилишга боғлиқлиги Қазиб олиш натижаларининг иқтисодий натижалари қазиб олиш тизими бўйича ечимлар ва унинг элементлари, ишчи горизонтларни очиш, ускуналар мажмуаси, ишлаб чиқаришни ташкил қилиш ва карьернинг генерал режаси орасидаги боғлиқлик билан аниқланади. Улардан шунингдек карьернинг асосий параметрлари ҳам боғлиқ – режа ва чуқурликдаги ўлчамлар, қалинлик ва х.к, улар ўз ўрнида, қазиб олишнинг техник ечимларига ва иқтисодиётига таъсир қилади.
Энг яхши иқтисодий кўрсаткичлар ва шу билан бирга турли технологиялардан ва механизация воситаларидан фойдаланишнинг имконияти анча қалин ётқизиқларни қазиб олишда мумкин бўлади. Очувчи тоғ жинслари қалинлигини ошириш ёки ётқизиқ қалинлигини қисқартириш фойдали қазилманинг таннархи пасайишига олиб келади (жадв. 17.1).
Битта карьер майдонида кетма-кет тарзда карьер ишининг турли даврида ва баъзида бир вақтда турли технологик мажмуалардан фойдаланиш мумкин, бунда ускунадан фойдаланиш вақти амортизацияга етарли бўлиши керак. Техник-иқтисодий анализларсиз у ёки бу технология ва ускуналар мажмуаси варианти ҳақида баҳо бериш қийин.
Ҳар бир алоҳида ҳолатда яхши ечимларни танлаш учун шу ҳолатга мос технологик ечимлар танланади, улар капитал ҳаражатлар билан инобатга олинади ва шунингдек эксплуатацион ҳаражатлар билан ҳам.
Очиш ва қазиш ишларига бўлган ҳисоблашнинг универсал усули қийинлиги сабабли одатда бир ёки иккита асосий вариантлар учун кўрилади. Бошқа вариантларни ҳисоблаш учун эса иқтисодий кўрсаткичлар шу усул билан ўрнатилади.
Ҳисоблашнинг аналитик усули ўзига ҳослиги Сд ва Свкўрсаткичларда технология ва механизация вариантлари таркибий қисмларга ажратилади (алоҳида жараёнлар, машина ва механизмлар) ва олдиндан ўрнатилган ҳаражатлар асосида шу ҳолат учун очиш ва қазиб олиш ишларига бўлган ҳаражатлар аниқланади. Яқинлаштирилган ҳисоблар учун ускуналар мажмуаси унумдорлиги ва кон-геологик ва кон-техник факторлар учун корреляцион боғлиқликлардан фойдаланиш мумкин.
Турли табиат ҳолатларида бир турдаги машиналар турлича алмашинув ва кунлик унумдорликка эга бўлади, улар кон массаси хажмида кўрсатилади. Шу сабабли 1м3 кон массасига бўлган ҳаражатлар турлича бўлади. Яқинлаштирилган режавий ва лойиҳавий ҳисобларда, ҳисоблар 1м3 масса учун эмас, 1т учундир. Бир турдаги машиналарнинг бир турдаги ишлаб чиқариш ва табиат ҳолатларидаги алмашинув унумдорлиги тонналарда кўрсатилади, ва буни тенгга яқин сифатида ҳисоблаш мумкин. масалан, чўмчи хажми 5м3 бўлган механик курак ЭЖО мажмуасида ишлайди ва яхши иш таъминланишида йиллик ишлаб чиқариш унумдорлиги қуйидагига етади:
-1700 минг.м3- юмшоқ тоғ жинсларини 1.6-1.7т/м3 зичликда қазиб олишда (2.7-2.9млн.т/йил);
-1150-1250минг.м3 – зичлиги 3.0-3.5т/м3 бўлган ярим қоясимон тоғ жинсларини қазиб олишда (2.5-2.8 млн.т/йил);
-750-900минг.м3 – зичлиги 3.0-3.5 т/м3 бўлган қоясимон тоғ жинсларини қазиб олишда (2.4-2.7 млн.т/йил).
Жадвал 17.1. Технология ва ишлар механизациясига боғлиқлик ҳолда очиш ва қазиш ишларига бўлган ҳаражатлар (илмий ҳисоблар учун нисбий кўрсаткичлар)
Диққат. Пастки чегаралар яхши иш ҳолатлари бўйича қазиш ва ташиш жараёнлари, муҳандислик-геология ва бошқалар бўйича текишли ҳисобланади. Юқори чегаралар – мураккаб ҳолатларга
Карьер транспортининг унумдорлиги тонналарда ҳисобланади, бу 1т кон массасига ажратилган транспорт учун ҳаражатларни ҳисоблашни осонлаштиради.
Экскаватор паркини сақлашга бўлган ҳаражатлар ва транспортга бўлган ҳаражатлар асосий ҳисобланади: одатда улар умумий ҳаражатларнинг 60-80% дан камни ташкил қилмайди. Бурғулаш станоклари унумдорлиги ва бурғулаш учун бўлган харажатлар м3 ёки т ларда кўрсатилади. Улар портлатиш ишлари каби бурғулашни ҳисобга олган ҳолда ва тоғ жинсларининг портлатилишини инобатга олган ҳолда бажарилади.
Бир ҳил ишлатиш ҳолатларида ишлаб чиқариш жараёнига бўлган харажатлар машина ва механизмларнинг ишлашининг максимал унумдорлиги таъминланганда ҳам минимал бўлади.
Кўрсатилган унумдорликка эришиш имконияти биринчи ўринда машинанинг бир кунда ишлаш вақти билан аниқланади. Бу вақт қанча кам бўлса, ҳаражатлар шунга кўра шунча кўп бўлади ва улар календарь вақтга боғлиқ бўлади (жадвал 17.2).
Иш вақти давомига боғлиқ ҳолда машиналарнинг унумдорлиги ўзгариши ускунанинг вақт ичида фойдаланиши билан инобатга олинади. Машинанинг соатли унумдорлиги технологик жараёнларни ташкил қилишга боғлиқ, бу машинанинг техник унумдорлиги коэффициенти билан инобатга олинади.
Шундай қилиб, ишлаб чиқаришнинг танланган масштаблари учун, технологик мажмуалар ва экскавация схемаси учун ҳар бир ускуна тури учун харажатларни ўрнатиш мумкин. механизация вариантларини таққослаган ҳолда баҳолаш учун жараёнлар бўйича харажатлар умумлаштирилади.
Умумий ҳаражатларнинг таркибий қисмлари ускунадан фойдаланиш вақтига кўра ва ҳар бир технология варианти учун унинг унумдорлигига кўра танланади. Ускунадан фойдаланишнинг даражаси машинанинг техник ҳолатига кўра ўрнатилади.
Жадвал 17.2. Экскаваторларни сақлашга ва қазиш-юклаш ишларига бўлган ҳаражатлар
