Обсуждены и интерпретированы основные вопросы компьютерной лингвистики

NV
Noun Verb
Otfe’l
John came
2.
N V p N
Noun Verb Preposition Noun
Ot fe'l predlogli ot
John looked at Mary
3.
NVN
Noun Verb Noun
Ot fe’l ot
John saw Mary
4.
N is N
Noun is Noun
Ot is ot
John is a teacher
5.
N is р N
Noun is Preposition Noun
Ot is predlogli ot
John is in bed
6.
N is D
Noun is Adverb
Ot is ravish
John is out
7.
N i s A
Noun is Adjective
Ot is sifat
John is angry
lan  yoki  turli  tra n sfo rm a tsiy a la r  asosida  birikishi  n a tijasid a  ingliz  tilida 
bo sh q a  turdagi  gaplar  hosil  qilinishi  m um kin.  M asalan,  The  old man  saw a 
black  dog  there  jum lasi  u c h ta   y ad ro   stru k tu ra n in g   yig'indisi  sanaladi:  1) 
The  m an saw a dog  there;  2) T he  m an  was old;  3) T he dog w as black.
G enerativ g ram m atik ad a y a d ro  stru k tu ra la rd a n   (operandlar) turli  shak- 
liy o 'z g arish lar asosida asosiy m a ’noni saqlagan  holda ikkilam chi  sintaktik 
q u rilm alarning  hosil  qilinishi  (transformatsiyalar  =  transformalar),  bu ja ra - 
yondagi  vo sitalar (operatorlar) va transformatsiya hosil qilish modellari  tad- 
qiq  etiladi.42  M asalan,  Salim   keldi  -   Salim ning  kelishi  -   Salim   kelgach  -  
Salim   kelganda  -   Salim   kelishi  b ila n ...;  A n v ar  xatni  yozdi  -   X a t  A n v ar 
to m o n id an   yozildi.  U shbu  m isollarda  tran sfo rm atsiy a  uchun  asos  b o ‘lgan 
gap (Salim  keldi yoki Anvar xa tn i yozdi kabi gaplar) operand, transform atsiya 
natijasi  b o 'lg an   hosila  gap  (Salim   kelgach,  Salim   kelib  yoki  x a t  Anvar  to­
monidan yozildi  kabi  sin tak tik   s tru k tu ra la r)  transforma  yoki  transformand, 
o p e ra n d d a n   tra n sfo rm a n d n i  hosil  qiluvchi  vosita  (ravishdosh,  sifatdosh, 
h a ra k a t  nom i  yoki  m ajhul  nisb at  shakllari)  transformatsiya  operatori  deb 
a ta la d i.
T ra n s fo rm a ts io n   g ra m m a tik a   m a te m a tik   lin g v istik a  va  k o m p y u te r 
lingvistikasi fanining rivojlanishida m uhim  aham iyat kasb etadi.  B irinchidan, 
tran sfo rm atsio n   gram m atik a  tabiiy  tillarning  gram m atikasini  form allash- 
tirish  nazariyasi  negizlarini  y aratish g a  asos  b o ‘ldi.  Ik k in ch id an ,  tra n sfo r­
m atsion  g ram m atik a  av to m atik   tarjim a  tizim ining  nazariy  asosi  sanaladi. 
T ran sfo rm atsiy a  va  derivatsiya  ja ra y o n la rin in g   tabiiy  tillarga  faol  ta tb iq  
etilishi  av to m atik   tarjim a sam arad o rlig in i  t a ’m inlaydi.  U ch in ch id an , tra n s­
form atsion  gram m atik a  til  o ‘qitishni  m odellashtirishda  ham   m uhim   aha-
42 
Qarang:  Хомский  H.  Синтаксические структуры //  Новое в лингвистике.
Вып.II. -  М.,  1962. -  С.412 -  527.

---

Kompyuter  lingvistikasi  asoslari
43
m iyatga m olik.43 T o ‘rtinchidan, tran sfo rm atsio n  gram m atik a tabiiy tillarda- 
gi  p arad ig m atik   va  sin tag m atik   m u n o sab atlarn in g   m e’yoriyligi  va  gram - 
m atik t o ‘g ‘ri va n o to ‘g ‘ri jum lalarni ajratishning aniq m ezonlarini belgilaydi.
N .C hom skiy  tavsiya  etgan  g ram m atik ad a  g aplarni  « tu g 'd irish »   (hosil 
qilish)  uchun  o 'rin   alm ashtirish  q o id alarid an   foydalaniladi.  C h ap   qism da 
g apning stru k tu r kom ponenti  sim vollari joylashadi,  o ‘ng qism   esa  ularning 
sim vollari  o 'rn ig a   alm ashuvchilar  yoki  sim vollar  zanjiri  (birikuvi)dan  ibo- 
rat b o ‘ladi.  Quyidagi ja d v ald a ingliz tili uchun ayrim  gapning stru k tu r ko m ­
ponenti  sim vollari  k o ‘rsatilgan:
5-jadval