Обсуждены и интерпретированы основные вопросы компьютерной лингвистики

AKSIOMATIK NAZARIYA -  TILNI FORM AL TAVSIFLASH ASOSI
Reja:
1.  A ksiom atik  n azariya  haqida  um um iy  m a ’lum ot.
2.  A ksiom atik  nazariyaning  lingvistik  tadqiqi.
3.  Lingvistik  universaliyalar  g'oyasi.
4.  M etag ram m atik a.
Tayanch so‘z va iboralar: aksioma, postulat,  teorema,  ziddiyatsizlik,  to ‘lalik, 
bog ‘liqsizlik,  a ksio m a tik  metod,  a ksio m a tik  nazariya  bosqichlari,  form ula, 
keltirib  chiqarish  qoidalari,  rrtetagrammatika,  metaqoidalar,  lingvistik  univer­
saliyalar,  frekventaliya  va  unikaliyalar,  metaqoida,  implikativ  universaliya.
A ksiom atik  n azariya  m iloddan  avvalgi  V II  -   VI  a srlard a  shakllangan. 
U ning  y aratilish i  m a te m a tik   olim   P ifag o r  nom i  bilan  b o g ‘liq.  L ekin  bu 
m etodni birinchi  m a rta  m iloddan  avvalgi  III asrd a yashab ijod etgan yunon 
olimi  Y evklid  o ‘zining  «N egizlar»  asarida  qoMlagan.  A ksiom atik  nazariya 
bosqichlari  q u y id ag ilard an   iborat:
1.  P o stu lat -  y u n o n ch a «talab» m a’nosini anglatadi.  Q adim gi dialektika 
o ‘yinida  h ar  bir  kishining  ilgari  surgan  g ‘oyasi,  fikri.  U ni  tasdiqlash  ham , 
in k o r qilish  ham  m um kin.
2. A ksiom a -  yun o n ch a « h u rm at qilam an» m a ’nosini anglatadi.  U   ilmiy 
n azariy an in g   hech  q an d ay   m antiqiy  isbotsiz  to 'g 'r i  deb  tan  olinuvchi  va 
bo sh q a  ilmiy  xulosalar  uchun  asos  b o ‘luvchi  m aqbul  deb  topilgan  haq iq at, 
g o ‘yo  olim lar bu fikrni  « h u rm a t qilib» in k o r etm aydi.  A rirstotel  aksiom ani 
«har  qanday  isbotsiz  e ’tir o f etiladigan  boshlang'ich  hukmlar»,  «ilm-fanning 
poydevori,  ibtidosi»  sifatida  talqin  qilgan.
3.  T eo rem a -  ak sio m ad an   farqli  ravishda  m an tiq an   keltirib  chiqariladi- 
gan ju m lalar,  u  sh art,  isbot  va  xulosa  qism lariga  ega.
F anni ak sio m atik  asosda qurish uchun qabul qilingan ak sio m alar tizimi 
quyidagi  asosiy  talab larn i  q an o atlan tirish i  k e rak :23
-  
ziddiyatsizlik  -   ak sio m alar  dzim ining  shu n d ay   xossasiki,  unga  k o ‘ra, 
sistem aning  hech  q an d ay   ikkita  holati  bir-biriga  zid  kelm asligi  kerak.  Bun- 
da ak sio m alar tizim ining o ‘zida rost va yolg‘on orasidagi farqni aks ettirishi 
kerakligi  n az a rd a   tutiladi;
23 
http://www.wikipedia.org/wiki/axiom.html /  Гильберт Д.  Аксиоматическое 
мышление /  Перевод с  англ.  А.Г.Барабашева.

---

24
A.Rahimov
-   to ‘lalik  -   ak sio m alar  sistem asiga  q an d a y d ir ju m lan i  q o 'sh g an im izd a 
sistem ada  ziddiyat  sodir  b o ia d i;
-  b o g iiq siz lik  -  berilgan ak sio m alar sistem asining u yoki  bu sistem alari 
shu sistem aning b o sh q a sistem alari y o rd am id a isbot qilinishi m um kin emas.
A ksiom atik  m etod  -   ilmiy  n azariy an in g   shun d ay   qurilishiki,  u n d a   bu 
nazariya asosida  shun d ay   b o sh lan g ‘ich  p o stu lat  va ak sio m alar q o ‘yiladiki, 
qolgan b arch a q o id alar (teorem alar)  u n d an  kelib chiqadi.  A ksio m alar isbot 
talab  qilm aydi, deym iz,  lekin  uning isboti  uzoq asrlik  ku zatish lar natijasida 
yuzaga kelgan va shuning u chun ham  isbot sh art emas. A ksio m atik  nazariya 
m asalalar  m odelini  tuzishdagi  universal  til  hisoblanadi.  B undan  tash q ari, 
m azkur  til  k o m p y u ter  tilidir.  F o rm al  n azariy ad a  h a r  bir  form ula  um um iy 
m a ’no  n uqtayi  n azarid an   alo h id a  tekshiriladi,  aksiom atik  n azariy ad a  esa 
k o 'rib  chiqilayotgan form ulaning um um iy m a ’nosini tekshirishda isbot qilin- 
gan  form ulalarning  barch asid an   foydalanish  m um kin  b o ia d i.  A ynan  sh u ­
ning  uchun  m azkur  m etod  sam arali  hisoblanadi.
A ksiom atik  n azariy ad a  d astlab k i  b o sh lan g ‘ich  tu sh u n ch alar,  p o stu lat, 
ak sio m a la r,  te o re m a la r,  k eltirib   c h iq arish   q o id a la ri  asosiy  o ‘rin  tu ta d i. 
M asalan:  Aksioma: s o ‘zda nechta unli b o is a , shuncha b o ‘g ‘in b o ia d i.  Teo-