|
(back propagation method) b o ‘lib, u n d a oldindan k o 'p la b o ‘qitish tanlam a-
lari tay y o rlab olinadi, u o ‘z bazasidagi m avjud m a ’lum otlarni yangi kiriti-
layotgan o ‘qituvchi n am u n a-tan lam alar bilan solishtiradi. A gar m a ’lum otlar
bir-biriga m os kelsa, neyron tarm o q lari stru k tu ra sid a k o rrek tiro v k a am al
ga oshirilm aydi. F a q a tg in a m a ’lu m o tlar bir-biriga m uvofiq kelm aganda
k o rre k tiro v k a yuz beradi. S h u n d an s o ‘ng neyron ta rm o q larid a m uayyan
am aliy vazifani hal etish tizimi t o l a sh a k lla n a d i.100
S u n ’iy intellekt tizim iga d o ir am aliy ishlardan biri ekspert tizim lari hisob
lanadi. E kspert tizimi - bu m uayyan sohadagi ekspertlik yoki m avjud bilim-
larning im itatsiyasi tarzid a y aratilg an k o m p y u ter dasturi. B o sh q ach aro q
ay tg an d a, ekspert tizimi m axsus sohaga oid b arch a bilim lar jam lan g an qo-
m us yoki o ‘ta professional eksp ertlarn in g k o m p y u ter m odelidir. E kspert
tizim lari odatiy kom pyuter dastu rlarid an farq qiladi. O datiy kom pyuter das-
turlari qidiruv tizimi, hisoblash v a m a n ip u ly a tsiy a tizim igagina ega b o ia d i.
E kspert tizim lari m azk u r jih a tla rd a n tash q ari, xuddi inso n lard a b o lg a n i
kabi dalillarga tayanib m u h o k am a yuritish im koniyatiga ham egadir. E ks
pert tizim larining asosiy ikkita tarkibiy qismi m avjud: m a ’lum otlar om bori
va m antiqiy m ashina.
E k sp ert tizim lari konsepsiyasi S tenford universiteti professori E d u a rd
F eygenbaum nom i bilan b o g liq b o lib , u 1977-yilda m u ra k k a b m antiqiy
m asalalarni yechishda k o m p y u ter d astu rlarin in g sam aradorligi form allash-
tirish va d astu rlash texnikasidan k o ‘ra m uam m oli sohaga d o ir bilim lar ba-
100 Anderson J. and Rosenfeld E. Neurocomputing Foundations of Research.
- Cambridge: M IT Press, 1998; Fukushima K. A Neural Network for Visual
Pattern Recognition. IEEE Computer, 1988; Hopfield J.J. Neural Networks and
Physical Systems with Emergent Collective Computational Abilities. Proceedings
of the National Academy of Sciences, 1982.
132
A.Rahimov
zasiga b o g ‘liq ekanligini asoslab b e rd i.101 D astlab ekspert tizim lari diagnos-
tik a va kasallikni davolash sohasiga ta tb iq etildi. E kspert tizim lari keyin-
chalik kim yo, biologiya, geologiya so h alarid a ham q o ila n ila boshlandi.
E k s p e r t tiz im la r ig a b ilim la r b a z a s in i k ir itis h u c h u n s im v o lli
m a iu m o tla rg a ishlov berishga xizm at qiladigan LISP, R E F A L , P R O L O G
kabi su n ’iy tillard an foydalanilm oqda. Bu tillar evristik bilim lar va m a n ti
qiy xulosalarni yuzaga ch iq arish d a eng qulay p ro g ram m alash tirish tillari
hisoblanadi. B unda yagona q ab u l qilingan bilim lar bazasi uchun deklarativ
fo rm a liz m h a m d a q a r o r q a b u l q ilish tizim i u c h u n p r o ts e d u r a tizim i
q o ‘llaniladi.
E kspert tizim lari ichiga ek sp ertlar h am d a bir q a to r yordam chi p rogram -
m alar kiradi:
- savol-javobli d astu r foydalanuvchi bilan tabiiy tilda m u n o sab atg a ki-
rishishni t a ’m inlab beradi;
- b ilim la r o m b o r i d a s t u r i f o y d a la n u v c h ig a b ilim la r b a z a s ig a
o 'z g artirish lar kiritish h am d a to id ir ib , boyitib borishga im kon beradi;
- tushuntiruvchi d a stu r - ja v o b la r tizim ini tekshiradi;
- in terp retato r-d astu r m uayyan sohadagi term inlarni sharhlash, izohlash-
ga yordam beradi;
- ijro etuvchi d a stu r b arch a tizim lar ishini t a ’m inlab beradi.
Y u q o rid a aytilganidek, ekspert tizim lari d eklarativ va p ro tsed u rali bos-
qichlar asosida ishlaydi. D ek larativ bosqich - b u ekspert tizim iga kiritilgan
bilim lar bazasi b o ‘lsa, p ro tsed u rali bosqich ekpert tizim larining m avjud bi
lim lar bazasiga tayanib hukm chiqarish va aniq q a ro r qabul qilish bosqichi-
ni o ‘z ichiga oladi. E kspert tizim larining ishlash prinsipiga d o ir bir misol
keltiraylik. M asalan, q an d ay sab ab g a k o ‘ra avtom obildagi benzonasosdan
benzin ajralishi qisqarm oqda?
Bu holat b o 'y ic h a ekspert tizim lariga kiritilgan d eklarativ bilim lar qu-
yidagilar: k la p a n n in g tiqilishi, filtrn in g ax latg a to ig a n lig i, k la p a n tep a
qism ining ifloslanganlgi, nasos m em branasining zararlanganligi. A g ar ben
zonasosdan benzin ajralishi yetarli b o im a s a , u holda kiritish shlangi ax lat
ga t o ‘lib, tiqilib qolgan b o iis h i m um kin kabi.
Inform atsiya shiddat bilan k o 'p a y ib b o ray o tg an bugungi d a v rd a ekspert
tizim larining bilim lar bazasini uzluksiz to id ir ib , yangi bilim lar bazasi bi
lan boyitib borish birlam chi vazifa b o iib q o lm oqda. C h u n k i v aq t o ‘tgan
sari m avjud bilim lar eskirib, talab g a jav o b berm ay qolishi m um kin, sh u n d a
ularni yangi va q o ‘shim cha m a ’lu m o tlar bilan to id iris h jo iz b o ia d i. Bilim-
101
Б елоногов Г.Г. К ом пью терн ая лингви сти ка и перспективны е
информационные технологии. - М.: Русский мир, 2004. - С.226.
Kompyuter lingvistikasi asoslari
133
larning m avjud h o latlar bilan m uvofiqligi h am d a bilim lar bazasining bo-
yitilishi ekspert tizim larining tu sh u n tiru v ch i p rogram m alari asosida am al
ga oshiriladi. H a tto keyingi p ay tla rd a bilim lar bazasi bilan shug'ullanuvchi
m ax su s y o ‘n a lish h am s h a k lla n d i. B u y o 'n a lis h «bilimlar injenerligi»
Do'stlaringiz bilan baham: |
