O‘bekiston Respublikasi Oliy Ta’lim Vazirligi Toshkent Davlat Sharqshunoslik instituti

10-MAVZU. DEMOKRATIK JAMIYaT ShAKLLANIShIDA MAHALLA VA FUQAROLARNING O‘ZINI-O‘ZI BOShQARISh ORGANLARI
Ma’ruza rejasi:
10.1. Mahalliy o‘zini o‘zi boshqarishning demokratik tamoyillari.

10.2. Mustaqillik yillarida «Mahalla»ning demokratiya maktabiga aylanishi.

10.3. Demokratik jamiyat shakllanishida Mahalla instituti.
10.1. Mahalliy o‘zini o‘zi boshqarishning demokratik tamoyillari
«Mahalla” arabcha so‘zdan kelib chiqib, “shahar ichidagi shahar” ma’nosini anglatadi. Tarixchi olim Narshaxiy “Buxoro tarixi” asarida bundan 1100 yil ilgari mahalla xalqning boshqaruvi ekaligini yozgan edi. Qadimda mahalla nafaqat ijtimoiy, balki, ma’muriy-hududiy tuzilma tarzida ham e’tirof etilgan. Alisher Navoiyning “Hayratul-abror” (“Yaxshi kishilarning hayratlanishi”) asarida quyidagi band uchraydi: Shaharlar otini mahalot etib, Bo‘ldi chu yuz shahar Hiri ot etib. Mahallaning “shahar ichidagi shaharcha” degan mazmuni yuqoridagi tashbehdan ko‘rinib turibdiki, o‘rta asrlarda Hiri deb atalgan Hirot shahri yuzta kichik “shaharcha”lar - mahallalardan tashkil topgan ekan.

Màìëàêàòimizda o‘zini o‘zi boshqarish organlari fuqarolik jamiyatining asosiy instituti sifatida yildan-yilga takomillashib bormoqda. Shuningdek, mazkur organlarning boshqaruv tizimidagi ko‘lamining kengayib borishi bilan huquqiy davlatning o‘z vakolatlarini demokratik tamoyillar asosida amalga oshirishi uchun qulay va keng imkoniyatlar paydo bo‘lmoqda.

Demak, qadim çàìîíëàðäà¸q o‘çèíè-o‘çè áîøqàðèø îðãàíëàðèíèíã èëê êóðòàêëàðè íàìî¸í áo‘ëà áîøëàãàí. Øàðqäà áu jàðà¸í bir necha ìèíã éèëëik òàðèõãà ýãà áo‘ëãàí ìàhàëëàëàð êo‘ðèíèøèäà ðèâîæëàíãàí áo‘ëñà, g‘àðá mamlakàòëàðèäà êèøèëàðíèíã o‘ç ìàíôààò âà qèçèqèøëàðèíè æàìèÿòäàgi munosabatlarda èôîäàëàø âà hèìîÿ qèëèø ìàqñàäèäà hàð õèë óþøìàëàð, ïàðòèÿëàð, æàìèÿòëàð, hàðàêàòëàð âà áîøqà òóçèëìàëàð sifatida ïàéäî áo‘ëèøèãà àñîñ ñîëèíäè.

Rivojlangan demokratik mamlakatlarda XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab davlat boshqaruvining nomarkazlashuvi natijasida o‘zini o‘zi boshqarish organlari jamiyatning asosiy institutlaridan biriga aylandi. Ìàhàëëèé o‘zini o‘zi áîøqàðish (g‘arbda “ìóíèöèïàë” deyiladi) äåganda, ó ¸êè áó ìàúìóðèé - hóäóäèé áèðëèêëàðäàãè àhîëè âàêîëàòëàðèíè èôîäàëîâ÷i, shuningdek, ñàéëàíãàí îðãàíëàð âà óëàðíèíã ìàúìóðèyatlari òîìîíèäàí àìàëãà îøèðèëàäèãàí, ìàhàëëèé àhàìèÿòãà ýãà áo‘ëãàí èøëàðíè áîøqàðèø tushuniladi. Ìàhàëëèé o‘zini o‘zi áîøqàrish demokratik tamoyillar asosidagi boshqaruvdir. Uning àñîñèé áåëãèëàðè quyidagilardan iboratdir:

1) mazkur organlarning fuqarolar tomonidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri ñàéëàíèøëèãè;

2) ìàhàëëèé àhàìèÿòãà ýãà áo‘ëãàí o‘zini o‘zi boshqaruvning íèñáàòàí ìóñòàqèëëèãè. Ìàhàëëèé o‘zini o‘zi áîøqàðish îðãàíëàðè äàâëàò boshqaruvèíèíã unsurëàðèíè òàøêèë ýòàäè. Shu bilan birga, ular æîéëàðäàãè mahalliy äàâëàò îðãàíëàðè tizimiga taalluqli bo‘lmaydi.

Ìàhàëëèé o‘zini o‘zi áîøqàðish îðãàíëàðè fuqarolar tomonidan saylanishligi, shuningdek, ìàhàëëèé àhîëèíèíã âàêèëëàðè ñèôàòèäàãè ðàñìèé vazifalarèãà áèíîàí ham âàêèëëèê òèçèìèíèíã òàðêèáèé qèñìëàðèäàí áèðèäèð. Bu organlaríèíã èqòèñîäèé âà èæòèìîèé ñîhàäàãè ôàîëèÿòëàðè àhîëè ó÷óí beqiyos àhàìèÿòãà ýãàäèð. O‘zini o‘zi boshqarish îðãàíëàðiäà äàâëàò boshqaruvè áo‘g‘èíëàðèãà íèñáàòàí áþðîêðàòèçìãà áåðèëèø êàìðîq áo‘ëàäè. Àíà øó áàð÷à ijobiy ôàçèëàòëàð ñàéëàíóâ÷è ìàhàëëèé o‘zini o‘zi áîøqàðishíè äåìîêðàòèÿ qàäðèÿòëàðèäàí áèðèãà àéëàíishiga imkoniyatlar yaratdi.

Ìàhàëëèé o‘zini o‘zi áîøqàðish íàçàðèyasi äàñòëàá XVIII asrning ikkinchi yarmida g‘àðáèé Åâðîïàäà paydo bo‘ldi. Uíèíã òàáèàòè âà jamiyatdagi o‘ðíè ìàhàëëèé hîêèìèÿòëàð âà æàìîà o‘çèíè o‘çè áîøqàðèø îðãàíëàðèíèíã fuqarolar tomonidan ñàéëàíèø prinsipi g‘îÿëàðè áèëàí áîg‘ëèqäèð. Yaíãè òàðèõíing ilk davrida fuqarolar tomonidan saylanadigan o‘zini o‘zi boshqarish îðãàíëàðining ìóñòàqèëëèãè êîíöåïöèÿñè, óëàðíèíã qèøëîq æàìîàëàðè âà øàhàðëàðäàãè èøëàðãà ðàháàðëèê qèëèøèäà ìàðêàçiy hokimiyatga nisbatan alohidaëèk hamda boshqaruvning mustaqilligiga imkoniyat yaratadi. Bó îðãàíëàðga äàâëàò boshqaruvi ñîhàñèäàí òàøqàðèäàãè alohida bir áo‘g‘èí ñèôàòèäà qàðàsh rusumga kirdi.

1985 éèë 15 îêòÿáðäà Åâðîïà Èòòèôîqè òîìîíèäàí qàáóë qèëèíãàí «Ìàhàëëèé o‘çèíè o‘çè áîøqàðèø òo‘g‘ðèñèäàãè Åâðîïà Xàðòèÿñè»íèíã 3-ìîääàñèäà áó òóøóí÷à qóéèäàãè÷à èôîäàëàíäè: «Ìàhàëëèé o‘çèíè o‘çè áîøqàðèø äåãàíäà, ìàhàëëèé o‘çèíè o‘çè áîøqàðèø îðãàíëàðèíèíã o‘ç ìàñúóëëèãèäà, ìàhàëëèé àhîëè ìàíôààòëàðè àñîñèäà, qîíóíëàð äîèðàñèäà uning äàâëàò èøëàðèíèng àêñàðèÿò qèñìèíè áîøqàðèøi âà óíè ðåàë óääàëàé îëèø qîáèëèÿòèãà àéòèëàäè. Áó hóqóqëàð ýðêèí, ÿøèðèí, òåíã, òo‘g‘ðèäàí-òo‘g‘ðè óìóìèé ñàéëîâëàðäà ñàéëàíãàí àúçîëàðäàí èáîðàò êåíãàøëàð ¸êè ìàæëèñëàð òîìîíèäàí àìàëãà îøèðèëàäè. Êåíãàøëàð ¸êè ìàæëèñëàð o‘çëàðèãà hèñîáîòëàð áåðèá áîðóâ÷è èæðîèÿ îðãàíëàðèãà ýãà áo‘ëèøè ìóìêèí. Áó qîèäàëàð ôóqàðîëàð ìàæëèñëàðèãà, ðåôåðåíäóìëàðãà ¸êè ôóqàðîëàð òo‘g‘ðèäàí-òo‘g‘ðè èøòèðîê ýòèøèíèíã qîíóí éo‘ë qo‘éãàí áîøqà øàêëëàðèãà ìóðîæààò ýòèøíè èñòèñíî ýòìàéäè».

G‘arb jamiyatshunos îëèìëàði ìàhàëëèé o‘çèíè-o‘çè áîøqàðèøãà äîèð òóøóí÷àëàðíing quyidagi nazariy jihatlarini ham ishlab chiqqanlar. Birinchi nazariyaga áèíîàí, «ìàhàëëèé áîøqàðóâ» äåãàíäà «äàâëàò áîøqàðóâèäàí qóéèäàãè áàð÷à äàðàæàëàðíè, «ìàhàëëèé hîêèìèÿò» äåãàíäà esa «ñàéëàíãàí êåíãàø âà óíèíã èæðîèÿ îðãàíëàðè âîñèòàñèäà o‘ç ñàéëîâ÷èëàðè ìàíôààòëàðèíè èôîäà ýòóâ÷è âà hàðàêàò qèëóâ÷è òàøêèëîòëàð» tushuniladi. Shuningdek, «ìàhàëëèé o‘çèíè o‘çè áîøqàðèø» ýñà - «ìèëëèé áîøqàðóâäàí qóéè äàðàæàäàãè äåìîêðàòèê àâòîíîì áèðëèêëàðíèíã ìàhàëëèé àhîëè ìàíôààòëàðè àñîñèäà æàìîàò÷èëèê ìóàììîëàðèíèng àêñàðèÿò qèñìèíè ìóâîôèqëàøòèðèøè âà áîøqàðèøè»äèð.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 105-moddasida o‘zini o‘zi boshqarish organlariga quyidagi huquqiy ta’rif berildi: “Shaharcha, qishloq va ovullarda, shuningdek ular tarkibidagi mahallalarda fuqarolarning yig‘inlari o‘zini o‘zi boshqarish organlari bo‘lib, ular ikki yarim yil muddatga raisni (oqsoqolni) va uning maslahatchilarini saylaydi. O‘zini o‘zi boshqarish organlarini saylash tartibi, faoliyatini tashkil etish hamda vakolat doirasi qonun bilan belgilanadi”. Konstitutsiyaviy asosdan kelib chiqib, 1999 yil 14 aprelda qabul qilingan “Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida»gi (yangi tahriri) Qonunning 1-moddasida fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish tushunchasi quyidagicha ta’riflandi: «Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarishi – fuqarolarning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari bilan kafolatlanadigan, ularning o‘z manfaatlaridan, rivojlanishning tarixiy xususiyatlaridan, shuningdek, milliy va ma’naviy qadriyatlardan, mahalliy urf-odatlar va an’analardan kelib chiqqan holda mahalliy ahamiyatga molik masalalarni hal qilish borasidagi mustaqil faoliyatidir». Qo‘rinib turibdiki, mamlakatimizda o‘zini o‘zi boshqarish organlari tizimi tushunchasi va uning huquqiy maqomlari rivojlantirildi va ular ilg‘or demokratik mamlakatlardagi huquqiy mezonlar darajasida ifodalana boshlandi.

Ìàhàëëèé o‘çèíè o‘çè áîøqàðèø, mashhur olim Àëåêñèñ äå Òîêâèëíèíã òàëqèíè÷à, “øóíäàé áèð ñè¸ñèé èíñòèòóòêè, ó íàôàqàò ñè¸ñàò÷èëàð ó÷óí, áàëêè, óìóìàí áàð÷à ôóqàðîëàð ó÷óí áèð ìàêòàáäèð. Áó èíñòèòóòãà õîñ áo‘ëãàí èìêîíèÿòëàð øó qàäàð þêñàê-êè, ó ôóqàðîëàðíèíã êåíã ñè¸ñèé èøòèðîêè ó÷óí øàðò-øàðîèòëàð ÿðàòèá áåðàäè. O‘çèíè o‘çè áîøqàðèø îðãàíëàðè ñè¸ñèé ìàäàíèÿò ýëåìåíòëàðèíè øàêëëàíòèðèøíèíã hàì áåqè¸ñ îìèëèäèð. Îõèð îqèáàòäà áó îðãàíëàð ôàîëèÿòè ñè¸ñèé òèçèìíèíã áèð áóòóí áàðqàðîðëèãè âà ìîñëàøóâ÷àíëèãèíè òàúìèíëàá áåðàäè. Ìèëëàò æàìîàâèé èíñòèòóòëàðñèç hàì ýðêèí hóêóìàò øàêëëàíòèðèøè ìóìêèí. Låêèí ó ýðêèíëèêíèíã hàqèqèé ðóhèÿòèãà ýãà áo‘ëà îëìàéäè».

XX asrning ikkinchi yarmida 2-nazariya paydo bo‘ldi. Bu «uìóìèé ôàðîâîíëèê äàâëàòè» íàçàðèÿñè áèëàí áîg‘ëèq holda ìóíèöèïàë (o‘zini o‘zi boshqarishga doir) êîíöåïöèÿ hàì ïàéäî áo‘ëäè. Ìóíèöèïàëèòåòëàð æàìèÿòíèíã áàð÷à òàáàqàëàðè ìàíôààòëàðèíè òàúìèíëîâ÷è âà qo‘ðèqëîâ÷è èæòèìîèé õèçìàò êo‘ðñàòèø vositasi ñèôàòèäà qàðàëäè. Yevropa, Shimoliy Amerika va Yaponiya kabi ìàìëàêàòëàðäà ìóíèöèïàë êåíãàøëàð maqomi hóqóqèé æèhàòäàí ìóíèöèïàë ijroiya áîøqaruvèdan yuqori qo‘yilgan bo‘lib, óëàðíèíã âàêîëàòèãà qóéèäàãèëàð êèðàäè: ìàhàëëèé áþäæåòíè qàáóë qèëèø, þqîðè òàøêèëîòëàð òîìîíèäàí hàë qèëèíìàãàí àéðèì ìàñàëàëàð áo‘éè÷à ìåú¸ðèé qàðîðëàð qàáóë qèëèø, ìàhàëëèé ñîëèqëàðíè æîðèé ýòèø, qàðçëàð îëèø âà óëàðíè èøëàòèø ìàñàëàëàðèíè hal etish, ìóíèöèïàëèòåòãà qàðàøëè ìóëêíè òàñàððóô ýòèø, shuningdek, êo‘ï÷èëèê äàâëàòëàðäà ìóíèöèïàëèòåòíèíã èæðîèÿ ðàháàðëèê îðãàíëàðèíè òàøêèë ýòèø âà óëàðíè íàçîðàò qèëèø, ìàhàëëèé ðåôåðåíäóìëàðíè áåëãèëàø. ÀQØ ijtimoiy-siyosiy hà¸òèäà ham ìóíèöèïàëèòåòëàð ìóhèì o‘ðèí ýãàëëàéäi. Chóíêè, bu mamlakatda ìóíèöèïàë boshqaruv ôóíêöèÿëàðiíè íîìàðêàçëàøòèðèø ïðèíöèïè êåíã qo‘ëëàíèëàäè. Ìóíèöèïàë ìàêòàáëàð, øèôîõîíàëàð, êóòóáõîíàëàð, ñàíèòàðiya èøëàðè, ñóâ áèëàí òàúìèíëàø, ïàðêëàð, ¸íg‘èíãà qàðøè õèçìàòëàðíè áîøqàðèø asosan ìóíèöèïàë êåíãàøëàð òàñàððóôèäàdir. Àéðèì ìàìëàêàòëàðäà (ìàñàëàí, ÃÔÐda) êåíãàøëàð o‘ç âàêîëàòëàðèíè èæðîèÿ îðãàíëàðãà áåðèø hóêóêèãà ham ýãàäèðëàð.

Uzoq yillar mahalla tarixi va sotsiologiyasini tadqiq etgan amerikalik olim D.Karlayl quyidagilarni yozadi: ”Oila va do‘st-yoronlar mahalla turmushining bosh asosi bo‘lib kelgan va shundayligicha qoladi. U shaxsiy munosabatlar tamal toshi sanaladi. Ular “sulola” deb ataluvchi, kishilarni birlashtiruvchi va ajratuvchi o‘ta muhim tarmoq tuzilmasini yaratdi. Yaqinlik munosabatlariga asoslangan va nasl-nasab prinsiplari bilan metinlashgan mahalla o‘zbeklar dunyoga keladigan, tarbiyalanadigan va odatda o‘zining butun hayotini o‘tkazadigan joy hisoblanadi. Do‘stlik barqaror tushuncha bo‘lgan mahallada moyillik singdirilgan bo‘ladi. Hamma mahalla tevaragida parvona bo‘lar, shaxsiy sadoqat butun shahar bo‘ylab tarqalar, ba’zan esa butun boshli mintaqani qamrab olar edi. Bunday an’anaparastlik sharoitida kimningdir tajribasi shaxsiy muloqotlar doirasi tasarrufidan tashqariga ham zudlik bilan tarqalib ketadi. Shaxs har qanday masofadan turib sulola a’zolarining nikoh tantanalari, marosimlarida qatnashishi mumkin. Rang-barang oilaviy-qarindoshchilik aloqalarining mahalladan tashqarida ham kundalik turmushda toshi bor, lekin ular mahallaniki singari tosh bosa olmaydi.

Sobiq SSSR davrida mahallaning mazmuni va vazifalari butunlay izdan chiqqan edi. Bu davrda mahallalar o‘zining huquqiy maqomini yo‘qotdilar. Ularning asosiy faoliyati sobiq kommunistik partiyaning mahalliy tashkilotlarini qo‘llab-quvvatlashdan, shuningdek, mahalliy an’ana va urf-odatlar, odob-ahloq me’yorlarini tashviqot-targ‘ibot qilish, oilalardagi marosimlar va boshqa tadbirlarni o‘tkazishda kommunistik partiyaning “ko‘z va qulog‘i” bo‘lib turish kabilardan iborat bo‘lib keldi. Bu davrda qadimdan ma’naviyat, ta’lim va tarbiya masalalarini hal etib kelgan mahallalarning o‘rni deyarli yo‘qqa chiqarildi.

Mustaqillik davriga kelib fuqarolarning mahalliy o‘zini o‘zi boshqarish organlarining qonuniy maqomini mustahkamlashga, ularni fuqarolik jamiyatining asosiy institutiga aylantirishga doir jiddiy islohotlar amalga oshirildi. O‘zbekistonda mahallalar milliy mustaqillik davriga kelibgina, o‘zini o‘zi boshqarish organiga aylandi. O‘zbekiston Konstitutsiyasi mahalla maqomini fuqarolarni o‘zini-o‘zi boshqarish organi sifatida mustahkamladi. Mamlakatda shaharcha, poselka, qishloq, ovul va mahalla fuqarolar yig‘inlari o‘zini o‘zi boshqarish organlari huquqiy maqomini oldilar. Jumladan, mustaqillik davrida mamlakatda 10 minggga yaqin o‘zini o‘zi boshqarish organlari shakllangan bo‘lsa, ulardan 8142 tasini mahalla fuqarolar yig‘inlari tashkil etadi. Mahalla mustaqil tashkilot sifatida qaytadan mustahkamlandi va ularning aksariyati o‘zining qadimgi nomlarini va xalq o‘rtasidagi obro‘-e’tiborlarini qaytadan tiklab oldilar.

Konstitutsiyaviy asosdan kelib chiqib o‘zini o‘zi boshqarish organlari haqidagi qonunlar, huquqiy hujjatlar qabul qilingan:

1. 1993 yil 2 sentyabrda «Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida»gi qonun. Bu qonunga, yangi tahrirdagi o‘zgaritirish kiritildi.

2. 1999 yil 14 aprelda «Fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari to‘g‘risida»gi qonunning yangi tahriri qabul qilindi. Uning 1-moddasiga ko‘ra Konstitutsiya, qonunlar bilan, milliy va ma’naviy qadriyatlar, mahalliy urf-odatlar va an’analardan kelib chiqqan holda mahalliy ahamiyatga ega masalalarni hal qiladigan mustaqil faoliyatdir.

2002 yil 29 avgustda Oliy Majlis 9-sessiyasida Prezidet ta’kidlaganidek, hayotimizni erkinlashtirish yo‘llarigi yana bir muhim yo‘li-markaziy va yuqori davlat boshqaruvi idoralari vazifalarini davlat hokimiyatining quyi tuzilmalariga, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlariga bosqichma-bosqich o‘tkaza borishni ta’minlaydi».

3. 2003 yil 12 dekabrda «Fuqarolar yig‘ini raisi (oqsoqol) va uning maslahatchilari saylovi to‘g‘risida»gi qonun qabul qilingan.