O ‘zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi s amarqand viloyati xalq ta’limi xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi mamatova Feruzaning Mulohazalar. Inkor Kon’yunsiya va Diz’yunksiya mavzusidagi malaka

MALAKA OSHIRISH DAVRIDA O‘Z-O‘ZINI RIVOJLANTIRISHI VA MUSTAQIL BILIM ORTTIRISHI BO‘YICHA BAJARILGAN ISHLARI

ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBURNING “BOBURNOMA” ASARI HAQIDA ESSE.

Tarixdan ma`lumki, O`rta Osiyo dunyoga ko`plab mutafakkir olimlarni, shoirlarni va jahongashta sarkardalarni yetkazib berdi.

Mumtoz inson, tariximizning eng murakkab, eng jozibador, eng dramatic siymolaridan biri Zahiriddin Muhammad Bobur Mirzo bor yo`g`i qirq yeti yillik qisqa umri davomida jahon tarixidan shavkatli o`rin olib ulgurdi.

Buyuk Temuruylarning zabardast vorisi Bonbur Mirzo 1483 yilda Andijonda tavallud topadilar. Qismat uni bir tomonda, o`n ikki yoshida hukmdor bo`lishga, o`n to`qqiz yoshida o`zi tug`ilgan diyorini tark etishiga, ikkinchi tomondan yigirma besh yoshidan boshlab Afg`oniston, Pokiston, Hindiston , Bangladesh kabi qator mamlakatlarni bo`ysundirib, 1526-yil Boburiylar saltanalati nomli yirik davlat barpo etishga musharraf bo`ldi.

Uning mamlakat qurish siyosati, harb ilmi asrlar davomida jahon hukmdorlari uchun ibrat makrtabi bo`lib xizmat qildi. Shu sababli bu boradagi noyob tajribalari Yuliy Sezar, Bonapart Napoleon, Amir Temur singari mumtoz davlat arboblarining nomlari bilan bir qatorga qo`yib o`rganiladi.

Bobur Mirzo shoir, adiB, she`rshunos-adabiyotshunos, donishmand, faqih, tilshunos, tabiatshunos, mantiq va riyoziyot ilmlaridan puxta xabardor jamoat arbobi sifatida o`zidan bebaho ma`naviy meros qoldiridi.

Boburdan bizga ulkan meros qoldi. Bu meros shoirning devoni, “Boburnoma” si, bir qator ilmiy, tarixiy, diniy-falsafiy va axloqiy –ta`limiy ruhdagi asarlaridan iboratdir. U Xo`ja Ubaydullohning “Risolayi Volidiya” sini o`zbekchalashtirdi. Musulmon arkonlariga oid “Mubayyin” asarini yaratdi, “Xatti Boburiy” ni ixtoro qildi.

“Boburnoma”-adabiy va tarixiy ahamiyatga molik asar. Unda o`z davridagi ko`plab kishilarning turli vaziyatlaridagi kechinmalari, Osiyoning ko`plab tog`lari, daryolari, o`rmon va cho`llari, iqlimi, aholisi, ijtrimoiy, iqtisodiy, siyosiy ahvoli haqidagi ma`lumotlar jamlangan.

“Boburnoma”- O`rta Osiyo, Afg`oniston, Pokiston, Hindiston, Eronning XIV-XV asr boshlaridagi tarixi, jug`rofiyasi, hayvonott va nabotot olami, aholiasi, mashg`ulotlari, buyuk tarixiy shaxslari, qabilalar, ularning turmush tarzi, hududlarning iqlimi, mazkur davrdagi murakkab siyosiy vaziyat,bilan birgalikda adabiy jarayonlar, mazkur davrdagi ilmiy muhit, olimu shoirlar va ularning ijodlari haqida ma`lumot beruvchi shoh asardir.

Asar memuar xarakterga ega asar bo`lib, 1493-1529 yillarda kechgan voqelar bayon etilgan. Asarda tarixning Bobur yashab o`tgan davri voqealari ifodalangan. Bu coqealar Andijon, Samarqand, Xo`jand, Hirotdan boshlab, Qobul va Agragacha bo`lgan qamrovga ega. Ya`ni unda O`rta Osiyodan boshlab Hindistongacha bo`lgan o`lkalardagi deyarli 50 yillik voqealar haqqoniy ifoda va bahosini topgan.

“Boburnoma”dagi voqelar bayoni aniq, ixcham va lo`nda, ta`sirchan, eng muhimi, hayotiy haqiqatga mos va muvofiqligi bilan e`tiborlidir.

“Boburnoma” asari muallif tomonidan dastlab “Voqeoti Boburiy”, “Tarix” nomlari bilan atalgan, keyinchalik asrlar davomida unga nisbatan “ Boburnoma” nomi berilgan. Asar 3 qismdan iborat: Movorounnahr, Qobul, Hindiston qismlaridir.

Asarning Movorounnahr qismida asosiy voqea va hidisalar 1493-1500 yillarni o`z ichiga olgan bo`lib, muallifning nasl-nasabi, oilasi, shajarasi, ularga ta`rif, hayoti, o`ziga xos xusuiyatlari, muallifning yoshlik yillari, taxtga chiqishi, mazkur davrda Temuriylar saltanati siyosiy inqirozi va taxt uchun kurashning avj olishi va bu kurashga Boburning ham qo`shilishi, undagi siyosiy jarayonlar va 1501 yil Movorounnahrdan bosh olib chiqib ketishi kabi tarixiy lavhalar joy olgan.

Asarning Movorounnahr qismida o`lkaning tabiati, shaharlari, aholisi, ekinlari, nabotot olami, o`lkaning o`ziga xos iqlimi aks etgan. Jumladan, asarda Andijonni shunday ta`riflaydi “ Farg`ona viloyatining poytaxtidur. Oshlig`i g`ofur, mevasi farovon, qovun va uzumi yaxshi bo`lur. Qovun mahalida poliz boshida qovun sotmoq rasm emas. Andijonning noshpotisidan yaxshiroq noshpoti bo`lmas. Movorounahrda Samarqand va Kesh qo`rgonidan so`ngra, mundin ulug`roq qo`rg`on yo`qdur. Uch darvozasi bor. Arki janub tarafida voqe bo`libdur. To`qqiz tarnov suv kirar. Eli turkturur. Shahr va bozorisida turki bilmas kishi yo`qtur. Elining lafzi qalam bila rosttur.” deya keltirilgan.

Xulosa qilib aytganda “Boburnoma” nafaqat adabiy asar, balki tarixiy, jug`rofiy, memuar asardir. Butun O`rta Sharqning o`rta asrlardagi ensklopedik ma`lumotlari jamlangan bebaho asardir.Turkiy til rivojining yorqin namunasi. XV asrda Alisher Navoiy turkey tilni nazmda yuksak cho`qqiga ko`targan bo`lsa, Bobur mirzo esa XVI asrda nasrda uni yuksak cho`qqiga olib chiqdi.

“Boburnoma” nafaqat o`zbek xalqining ma`naviy mulki, balki butun turkey xalqlar, forsiy xalqlar, hindlar, doriylar, pushtunlar, tojiklar tarixini o`zida aks ettirgan butun O`rta Sharq xalqlarining ma`naviy mulkidir.