O zbekiston respublikasi sogliqni saqlash vazirligi toshkent pediatriya tibbiyot instituti

Sitoplazm a
S ito p la z m a - h u ja y ra s ito p la z m a s i p la z m o lc m m a va y ad ro q o b ig 'i 
o ra lig 'id a jo y la sh g a n b o :lib , u n in g k o n sistc n s iy a si und ag i m c to b a liz m g a ko'ra. 
o 'zg arib tu rad i. (gel yo k i z o l x o latd a). S ito p lazm a o 'z tu z ilish ig a k o 'ra 3 
q is m d a n iboraf. (6 -rasm )
G ialoplazm a 
- s ilo p la z m a n in g g o m o g c n y o k i m a y d a , c lc k tro n z ich lig i 
p ast d o n a la r tu tg a n q jsm i. U s a y u q (z o l) x o la td a n q u y u q (gel).
S ito p la z m a
o rg a n e lla la r 
o rg a n e lla la r
x o latig a o 'tib tu ra d i, g ia lo p la z m a k o 'p ro q y a rim su y u q x o latd a b o 'lib , 
sito p la z m a n in g
m a trik sin i, 
u n in g
ich k i 
m u h itin i 
b clg ilo v ch i 
x am dir. 
G ia lo p la z m a n in g 20-2 5 foiz q is m i globulyar- o q silla r, m c ta b o liz m u c h u n z a ru r 
b o 'lg a n fc rm c n tla rd a n iborat.

---

O rganellalar
O rganellalar 
(o rg an o id la r) h u jay ralard ag i d o im iy va m ax su s vazifalarini 
o 'to v c h i va m a x su s tu z ilish g a c g a tu z ilm a la r h iso b la n a d i va u la r clek tro n
m ik ro sk o p o stid a y a x sh i k o 'rin ad i. O rg a n e lla la r u m u m iv v a m ax su s b o 'la d i. 
U m u m iy o rg a n e lla la r m c m b ra n a li va m c m b ra n a s iz b o 'lib , m cm b ran ali 
o rg a n e lla la r m c m b ra n a q av ati so n ig a k o 'ra b ir va ikki m cm b ran alilarg a 
b o 'lin ad i. B ir m cm b ran alilarg a lizo so m alar, c n d o p la z m a tik to 'r, G o lji apparati 
(p laslin k ali k o m p lc k s) va p c ro k siso m a la r kiradi. Ikki m cm b ran alilarg a csa, 
m ito x o n d riy a la r kiradi.
E n d o p la z m a tik
yo k i 
sito p la z m a tik
t o r
b irin ch i 
m arta 
fibroblast 
h u ja y ra sin in g c n d o p la z m a q ism id a lo p ilg an va u m ay d a v czik u lalar, q o p ch ala r 
va n a y sim o n tu z ilm a la r m ajm u asid an iborat.
4 -rasm d a h u ja y ra n in g u n iv e rsa l u ltram ik ro sk o p ik sx em asid a ham m a 
o rg an ellalar y a x sh i k o'rsatilgan.
E n d o p la z m a tik to 'r ikki xil, donali va d o n asiz g u ru x larg a bo'linadi.
D o n ali c n d o p la z m a tik to 'r m cm b ran asin in g tash q i to m o n id a rib o so m alar 
jo y la sh g a n b o ’lad i va u h u ja y ra sito p lazm asi va c k sp o rt u c h u n oqsil sin tcz 
qiladi. M a h su s o q sil sin tcz q ilu v ch i h u jay ralard a d o n ali c n d o p laz m atik to'r 
sito p la z m a n in g k o 'p ro q q ism in i cgallab yoiadi. U n d an la sh q a ri, donali 
c n d o p la z m a tik to 'r h u ja y ra m cm b ran alari u c h u n x am o q sil sin tcz qiladi va 
ularni h u jay ra lu rli q ism larig a tra n sp o rt q ilad i, b a'zid a o 'zi sin tcz q ilg an
o q siln i G o lji ap p aratig a uzatadi. D o n ad o r c n d o p la z m a tik to 'r k o 'p b o lgan 
h u ja y ra la r yo k i h u ja y ra q ism lari bazofil b o 'y alad i. (12-rasm ).
12-rasm . D o n alik c n d o p la z m a tik to 'r 
A - sx e m a d a , B -TEM
1. S istc rn a b o 'sh lig 'i
2. R ib o so m a a) k atta bo'lagi
b ) k ic h ik b o 'la k (su b b irlik )
3. In fo rm atsio n R N K
4. S in tc z la n g a n o q sil m o lck u lasi
5. S in tc z la n g a n oqsil
35

---

о * • ' 
* 'V
A g ra n u ly a r (d o n a s iz ) c n d o p lz m a lik lo r h u jay rad a aso san y o g ' va 
u g lcv o d lar a lm a sh in u v i b ilan b o g 'Iiq d ir, y a'n i sh u m o d d a la r sin tc z id a
q atn ash ad i. A g ra n u ly a r c n d o p la z m a tik to ’rda rib o so m a la r b o ’lm ay d i va ular 
m a y d a v ak u o lalar, n ay c h a , k a n a lc h a la r sh ak lid a uch ray d i. 
A g ra n u ly a r 
c n d o p la z m a tik t o r o 'z in in g m a x su s fcrm cn tlari b ilan z ax arli m o d d alarn i 
z a x a rs iz la n lirish d a (d c lo k sik a tsiy a ) h am faol ish tiro k cta d i (ay n iq sa jig a rd a ), 
m u sh a k to q im a la rd a a g ra n u ly a r to 'rd a C a + + ionlari to'planadi.
G o lji k o m p lc k si (a p p a ra ti) c lc k tro n m ik ro sk o p o stid a 4 xil x o latd a 
k o rin a d i: y a ssi q o p c h a la r yo k i sistc rn a la r, p u fak ch alar, v a k u o lalar.v a s c k rc to r 
d o n a c h a la r shaklida. O x irg ila ri G o lji a p p arati m c m b ra n a s i b iian o 'ra lg a n va 
u n in g ich i sc k rc t b ilan to lg an b o 'lad i. B u d o n a c h a la r sc k rc to r k iritm a la r h a m
d cy ilad i. G o lji a p p a ra ti s c k rc to r, tra n sp o rt v azifalarn i o 'lay d i va liz o so m a la rn i 
h o sil qiladi. U n in g s c k rc to r vazifasi, d o n a li c n d o p la z m a tik to 'rd a h o sil b o 'lg an
o q siln i k o n d c n sa tsiy a q ilad i, lip o p ro tc in la rn i h o sil q ilad i va uni y ctilg an
sc k rc to r d o n a c h a sifatid a ta sh q a rig a ch iq arali (ck zo tsilo z). E ng m u h im i, 
d o n a c h a ich id ag i m o d d an i o 'ra b o lg an i u ch u n (a g rc g a tsiy a ), u g ia lo p la z m a c a
to k ilm ay d i (1 3 -rasm ).
L iz o so m a la r tu rli x a jm va z ic h lik d a g i v ak u o lalar sh ak lid a u ch rab u larn in g
ich id a 4 0 d a n k o 'p tu rli g id ro litik fcrm cn tlar m avjud. L iz o so m alarn in g
fc rm c n tla ri h u ja y ra ich i h a z m id a q a tn a sh a d i, y a'n i c n d o ts ito z y o 'li b ilan
h u jay ra ich ig a tu s h g a n c k z o g c n m o d d a la r, y o k i h u ja y ra ich id ag i y a ro q siz
xolga k c lg a n o rg a n c lla r, k iritm a la rn i p a rc h a la y d i, h u jay rag a k cra k siz b o 'lg an
m c ta b o litla rn i c h iq a rib ta s h la y d i (L iz o so m a la rn i h u jay ra san itarlari d eb
ataladi). L iz o so m a la r d o n a lik c n d o p la z m a tik to r va G o lji ap p a ra tid a n hosil 
bo'ladi. L iz o so m a la rn in g faollik va m o rfo lo g ik b clg ilarig a k o 'ra q u y id ag i 
tu rla ri u c h ra y d i (1 4 ra sm ).
B irlam ch i liz o so m a la r - о lch o v i 0,2 -0 ,5 m k m b o ’lg an ich id a z ic h
m o d d asi b o 'lm a g a n v a k u o lalar, lck in u la r ich id a g id ro litik fc rm c n tla r (ay n iq sa 
n o rd o n fo sfataza) k o 'p bo'ladi.
13 - rasm . G o lji a p p a ra ti А -N erv h u ja y ra si im p rc g n a tsiy a qilin g an :
36

---

1-yadro
2-golji a p p arati
B .G oIji a p p a ra ti sx em asi
1. p u fak ch alar
2. n ay ch alar
3. y assi q o p c h a la r - sistc rn a la r 
V -T E M
1. p u fak ch alar
2. n a y c h a la r
3. sistc rn a la r
14-rasm . L iz o so m a la r tu z ilish i A -L izo so m alarn i h o sil b o 'lish i va 
h u jay ra ic h i x azm id a ishtiroki
1-donalik c n d o p la z m a tik to ’rd a n fcrm cn tlar tu tg a n m ay d a pufakchalar 
h o sil b o 'lishi.
2 ,3 -p u fak ch alarn i G K b ila n q o 'sh ilis h i va b irlam ch i lizo so m alam i hosil 
b o 'lish i
4 ,5 - g id ro laz fe rm c n tla m in g ta s h q i x az m d a q atn ash u v i
6- e n d o ts ito z p u fak ch alar -E n d o so m a
7- b irla m c h i lizo so m alar v a c n d o so m a la m i q o 'shilishi.
8- ik k ilam ch i lizo so m alar h o sil b o 'lish i
9 ,1 0 - q o ld iq tan a c h a va u n in g e k sk retsiy asi
11,12- b irla m c h i liz o so m a la m i y aro q siz m ilo x o n d riy b ilan q o 'sh ilish i va 
au to fag o so m a x o sil b o 'lish i
B -T E M ik k ilam ch i liz o so m a la r k o 'n d alan g k csim i (k o 'rsa tk ic h la r b ilan
k o 'rsa tilg a n )
2. 
Ik k ilam ch i liz o so m a la r - h a z m vak u o lalari yoki fag o lizo so m a dcyiladi. 
U lar 
b irla m c h i 
liz o so m a la rn in g
fag o tsito z 
q ilin g an
m o d d alar 
bilan 
q o 'sh ilis h id a n h o sil b o 'la d i, (g c tc ro fa g o so m a ) y o k i h u ja y ra ich id ag i y aro q siz 
m o d d alar b ilan q o 'sh ilis h d a n h o sil b o 'lad i (au tafag o so m a). A u lafag o so m alar 
k asallik d a k o 'p ay ad ilar.
O o ld ia
tan a c h a
-
ik k ila m c h i 
lizo so m alard a 
x am m a 
m o d d alar 
p arc h a la n m a y q o lg a n d a h o sil b o ladi. M asalan qallam li m o d d a la r, ip o fu ssin
va sh u kabilar. (1 4 -rasm ).
37

---

P e ro k s iso m a la r k o 'p ro q oval sh ak lid a b o 'lib , o 'lc h o v i 0,3 -1 ,5 m k m
b o la d i, m c m b ra n a ich i m a y d a d o n ali m atrik sd an ib o rat va o 'rta sid a zic h
k rista lsim o n (tay o q sh a k lid a ) tu z ilm a bo'ladi. B u tu z ilm a - fib rily ar va 
n a y sim o n x a ra k tc rg a cga. P c ro k siso m ad a H 20 2 ni p a rch alo v ch i katalaza 
tc rm c n ti k o p bo'ladi. P c ro k siso m a jig a r va b u y ra k h aja y ra la rid a k o 'n
u ch ray d i. 
v
S h u n d ay q ilib , b ir m cm b ran ali o rg an ellalar h u jay rad a sin tc z , tra n sp o rt, 
se k re tsiy a , h u ja y ra ic h i m o d d a la rn i hosil q ilish , z a x a rs iz la n tirish tiz im in i h o sil 
qiladi.
M ito x o n d riy a la r A T F sin tczlo v ch i o rg a n e lla la r b o 'lib , h u jay ran in g
c n c rg c tik tiz im in i h o sil qiladi. S ito p lazm ad ag i d o n a sim o n , ip sim o n tu z ilm a la r 
m ito x o n d riy a n o m i b ilan n o m lan g an (m ito s - ip, c h o n d ro s - d ona). 
M ito x o n d riy a la rd a c le k tro n m ik ro sk o p o stid a a so san 4 ta tu z ilm a an iq
ко rinadi: 
ta s h q i 
m c m b ra n a , 
ich k i 
m cm b ran a, 
k rista la r 
va 
m atrik s 
M ito x o n d riy a la rn in g q alin lig i 0,5 m k m , uzu n lig i 1 m k m d an 10 m k m g ach a 
b o h s h i m u m k in . M ito x o n d riy a n in g tashqi m c m b ran asi uni g ialo p lazm ad an , 
ich k i m c m b ra n a si c sa, uni m a trik sid a n ajratib tu rad i ikki m c m b ra n a o 'rta sid a
b o s h liq b o la d i, ichki m c m b ra n a d a n m atrik s ichiga o 'sim ta la r - k ristalar 
b o 'rtib ch iq ad i. K rista la r y u z id a m ay d a d u m alo q z a rra c h a la r b o 'lib, bu 
z a rra c h a la rd a A T F ni sin tczlo v ch i fcrm cn tlar jo y lash ad i. M ito x o n d riy a 
m alrik si o ch b o 'lib , u n d a h am m ay d a, c le k tro n z ic h d o n a c h a la r b o 'lad i 
d o n ach alar S a + + , M g + + k ab i io n larg a boy bo'ladi.
M ito x o n d riy a la r h u ja y ra la rn in g en crg iy a k o 'p sarflan ad ig an jo y la rid a
jo y la sh a d i. B ir jig a r h u ja y ra sid a 20 0 0 d an k o 'p m ito x o n d riy a la r b o 'lish i 
m u m k in . M ito x o n d riy a la rn in g o 'rta c h a um ri 10 kun. U lar b o 'lin ib , yoki 
m a lu m q is m in i ajratib c h iq ish yo li bilan k o 'payadi. M ito x o n d riy a la r o 'z 
D N K si, rib o so m alarig a cga. B u y rak usi b czid a m ito x o n d riy a la r stero id
g arm o n sin tc z id a ish tiro k ctad i, k ristalari csa m ay d a p u fak ch alar shaklida 
b c'lad i. ( 1 5 - r a s m )
15-rasm . M ito x o n d riy a la r va u larn in g tu zilish i. 
A -B -k ristalari p la stin k a sim o n m ito x o n d riy la r 
A -sx em a 
B -T EM
38

---

V -G -k ristalari p u fak sim o n m ito x o n d riy la r
V -sx em a
G -T E M
1. ta s h q i m c m b ra n a
2. m c m b ra n a la r o ra sid a g i b o 'sh liq
3. ich k i m c m b ra n a
4. k rista la ri
5. m a trik s